ĐỘI THIẾU NIÊN TIỀN PHONG CỦA CHÚNG TA

CHƯƠNG I
NHỮNG TRANG ĐẦU TRONG LỊCH SỬ ĐỘI TA

Trong đêm đen nô lệ lầm than dưới ách thống trị tàn bạo của thực dân Pháp và phong kiến, thiếu nhi nước ta cũng như cha anh mình đã bị tước mất quyền sống, quyền làm người, lớn lên trong đói khổ, chịu chung cảnh nước mất nhà tan.

Uất hận tràn đầy, chí sĩ yêu nước Phan Bội Châu đã phải thốt lên:

Nghĩ lắm lúc bầm gan tím ruột
Vạch trời cao mà tuốt gươm ra!

Cho đến đầu thế kỷ XX, nhiều lớp cha ông chúng ta đã "tuốt gươm ra" vùng lên trong các cuộc khởi nghĩa quyết giành lại độc lập, tự do cho dân tộc nhưng đều bị đế quốc, phong kiến dìm trong biển máu. Nguyên nhân cơ bản của mọi thất bại ấy là do chưa có đường lối đúng, chưa có một tổ chức chặt chẽ đảm đương vai trò lãnh đạo.

Giữa lúc đó, vào năm 1911, ở tuổi 20, người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành - Bác Hồ kính yêu của chúng ta xuống tàu thủy tại Bến Nhà Rồng (thành phố Sài Gòn) đi ra nước ngoài với ý thức tìm hiểu các nước, kể cả nước Pháp rồi sẽ "Trở về nước đi vào quần chúng, thức tỉnh họ, tổ chức, đoàn kết và huấn luyện để đưa họ đấu tranh giành quyền tự do, độc lập".

Bác đã đến Pháp, đi qua nhiều nước châu Phi, đến Mỹ, Anh rồi trở lại Pháp vào cuối năm 1917 lấy tên mới là Nguyễn ái Quốc. Tại Paris, Người kết bạn với nhiều nhà hoạt động chính trị, xã hội, văn hóa... nổi tiếng. Người lập ra các tổ chức yêu nước của người Việt Nam và các thuộc địa khác của Pháp, xuất bản báo "Người cùng khổ" gửi về nước để thức tỉnh đồng bào và thực hiện cuộc đấu tranh bằng nhiều hình thức chống lại chính sách cai trị khắc nghiệt của đế quốc Pháp. Sau khi được đọc bản "Sơ thảo lần thứ nhất Luận cương về vấn đề dân tộc và vấn đề thuộc địa" của Lênin, Bác Hồ hoàn toàn tin theo Lênin. Tại Đại hội Đảng xã hội Pháp, tháng 12-1920, Bác đã bỏ phiếu tán thành việc gia nhập Quốc tế III, trực tiếp tham gia thành lập Đảng Cộng sản Pháp và trở thành người cộng sản Việt Nam đầu tiên.

Một ngày đẹp trời cuối tháng 6 năm 1923, Bác Hồ đặt chân lên đất nước Lênin, chuẩn bị dự Đại hội Quốc tế cộng sản lần thứ 5 sẽ khai diễn tại Matxcơva. Trong thời gian chuẩn bị, Bác đi thăm nhiều nơi để tìm hiểu xã hội Liên Xô về các mặt trong đó Người rất chú ý đến vấn đề thiếu niên, nhi đồng.

Tác giả Trần Dân Tiên trong tác phẩm "Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch" có đoạn kể lại: "...Vì ông Nguyễn rất yêu trẻ con nên ông nghiên cứu kỹ vấn đề nhi đồng ở Liên Xô. Lúc mới đẻ, mỗi đứa trẻ được giúp tiền may quần áo, được uống sữa lọc trong chín tháng không mất tiền. Mỗi tuần thầy thuốc đến thăm nhiều lần... Nhờ sự săn sóc như thế, trẻ em lớn lên tươi đẹp như hoa hồng mùa xuân. Đến tám tuổi trẻ em bắt đầu đi học. Học sinh mỗi buổi sáng được ăn một bữa không mất tiền... Ngoài trường học thì có Đội thiếu nhi chăm sóc các em. Nói tóm lại, cái gì tốt nhất đều dành cho trẻ em. Nếu nước Nga chưa phải là thiên đường cho tất cả mọi người thì nước Nga đã là một thiên đường của trẻ em. Thiên đường của trẻ con này làm cho ông Nguyễn không quên Tổ quốc Việt Nam. Ông cũng muốn làm cho chúng sung sướng, mạnh khỏe như trẻ em Liên Xô...".

Cuối năm 1924, Bác Hồ đến Quảng Châu (Trung Quốc) với trách nhiệm nặng nề đối với phong trào cách mạng ở Đông Dương và châu á. Người khẩn trương tìm hiểu tình hình và tìm cách bắt liên lạc với những thanh niên Việt Nam yêu nước đang có mặt tại đây.

Giữa năm 1925, Bác Hồ sáng lập ra tổ chức Việt Nam cách mạng thanh niên và cùng các đồng chí khác mở nhiều lớp huấn luyện chính trị đưa thanh niên trong nước ra học. Bác kể rằng: "Năm 1925, Hội thanh niên cách mạng đồng chí thành lập nhằm chuẩn bị điều kiện để tổ chức Đảng Cộng sản Việt Nam. Ngay sau khi thành lập, Hội đã lo đến việc tổ chức và lãnh đạo đoàn thể riêng của thanh niên cách mạng. Hội đã chọn 8 em Việt kiều ở Xiêm (nay là Thái Lan) đưa sang Quảng Châu để bồi dưỡng thành hạt nhân của Đoàn thanh niên sau này". Đây là sự kiện có ý nghĩa đặc biệt đối với sự ra đời của Đoàn và của Đội ta. Bác Hồ vừa giao trách nhiệm cho Tổng bộ Việt Nam cách mạng thanh niên vừa trực tiếp cử người về nước và cử đồng chí Hồ Tùng Mậu sang Xiêm (tức Thái Lan ngày nay). Khi đến vùng Trung Bộ nước Thái, đồng chí Hồ Tùng Mậu bắt liên lạc với một sĩ phu yêu nước là cụ Đặng Thúc Hứa mà bà con Việt kiều ở Thái lúc này thường gọi là cụ Tú Đặng. Mọi việc được thu xếp nhanh chóng. Nhóm thiếu niên được chọn do một cơ sở của cụ Tú Đặng bí mật đưa về Băng Cốc. Tất cả đều được hóa trang thành người Hoa kiều. Người dẫn đường cùng 8 thiếu niên xuống chiếc tàu biển mang tên Di Hòa thuộc một công ty thương mại của Anh quốc. Họ nói tiếng Hoa và tiếng Anh khá trôi chảy vì trước đây họ đã học ở Hoa Anh học hiệu Phi Chít. Hai ngày sau cả đoàn đến Quảng Châu và liền được gặp Bác. Tám thiếu niên ấy người ít tuổi nhất 12, người lớn tuổi nhất là 15. Để giữ bí mật và xác định mối quan hệ họ hàng với Bác Hồ, tất cả đều lấy họ Lý, theo họ của Bác lúc này với tên họ mới là Lý Thụy, hoặc gọi Bác bằng bí danh là đồng chí Vương. Tám thiếu niên họ Lý gồm:

1. Lý Tự Trọng tên thật là Lê Văn Trọng.
2. Lý Văn Minh " Đinh Chương Long
3. Lý Thúc Chất " Vương Thúc Thoại
4. Lý Anh Tợ " Hoàng Tự
5. Lý Nam Thanh " Nguyễn Sinh Thản
6. Lý Trí Thông " Ngô Trí Thông
7. Lý Phương Đức " Ngô Hậu Đức
8. Lý Phương Thuận " Nguyễn Thị Tích.

Hai thiếu niên sau cùng (thứ 7 và thứ là nữ.

Từ giữa năm 1925 cho đến giữa năm 1926, tám thiếu niên này được Bác Hồ tổ chức thành một lớp học riêng vừa để tiếp tục nâng cao trình độ văn hóa vừa học chính trị theo một chương trình phù hợp.

Ngày 22-7-1926, từ Quảng Châu, Bác đã viết thư gửi ủy ban Trung ương Đội Thiếu niên Tiền phong Lênin (Liên Xô) nói rõ: "Chúng tôi có tại đây (Quảng Châu, Trung Quốc) một nhóm thiếu niên Việt Nam. Tuổi các em từ 12 đến 15. Đó là các thiếu niên cộng sản đầu tiên của nước Việt Nam. Khi chúng tôi nói với các em về cuộc cách mạng Nga, về Lênin và về các bạn, những người Lêninnít Nga trẻ tuổi thì các em rất sung sướng và đòi hỏi được đến với các bạn để thăm các bạn, học với các bạn và cũng như các bạn để trở thành những người Lêninnít trẻ tuổi chân chính. Chúng tôi đã hứa với các em là sẽ viết thư cho các bạn về vấn đề này. Và giờ đây tôi đã làm việc ấy. Chúng tôi hy vọng rằng các bạn sẽ không từ chối tiếp nhận 3 hay 4 bạn nhỏ Việt Nam của các bạn có phải không?..." Đề nghị trên của Bác Hồ đã được Trung ương Đoàn TNCS Lênin và ủy ban Trung ương Đội Thiếu niên Tiền phong Lênin (Liên Xô) đáp ứng một cách nồng nhiệt. Tuy nhiên, liền sau đó tình hình chính trị ở Quảng Châu diễn biến phức tạp nên chủ trương gửi các thiếu niên Việt Nam sang Liên Xô học tập không thực hiện được.

Phái phản động trong Quốc dân đảng do Tưởng Giới Thạch cầm đầu đã thi hành chính sách đàn áp, khủng bố những người cộng sản Trung Quốc và Việt Nam. Tám thiếu niên Việt Nam cùng nhiều đồng chí khác dần dần bị bắt. Đảng Cộng sản Trung Quốc tích cực giúp họ mời luật sư nổi tiếng Tạ Anh Bá bảo vệ cho họ. Nhờ vậy, sau nhiều tháng thẩm vấn, phái phản động buộc phải thả các đồng chí Việt Nam bị bắt cùng tất cả các thiếu niên nêu trên. Lúc này, các thiếu niên đều đã trở thành đoàn viên TNCS. Trước tình hình hết sức khó khăn do phái phản động tăng cường khủng bố, tám đoàn viên TNCS theo hướng dẫn của các đảng viên đã tùy hoàn cảnh, điều kiện thực hiện nhiệm vụ cách mạng của mình. Một số về nước hoạt động như Lý Tự Trọng (1929-1931) và sau này là Lý Phương Thuận. Một số di chuyển về nông thôn hoặc vào các nhà máy tham gia công tác vận động quần chúng trên đất nước bạn. Một số tìm đường sang Liên Xô tiếp tục học tập theo chủ trương của Bác Hồ trước đây.

Khi khởi nghĩa Quảng Châu (còn gọi là Quảng Châu công xã) nổ ra, các đồng chí Việt Nam và các đoàn viên TNCS thuộc lớp đầu tiên này đã tích cực tham gia vào các đơn vị tự vệ công nhân của bạn làm nhiệm vụ bảo vệ nhà máy, chống đàn áp và tuyên truyền, vận động quần chúng phản ánh tình cảm cách mạng gắn bó giữa nhân dân hai nước Việt - Trung và lý tưởng quốc tế chủ nghĩa trong sáng của những người cộng sản trẻ tuổi.

Năm 1929, Lý Tự Trọng về nước hoạt động. Anh đã bắn chết tên mật thám Pháp ngay trên đường phố Sài Gòn để bảo vệ đồng chí mình và trở thành tấm gương tiêu biểu cho tinh thần bất khuất với lời nói đanh thép trước tòa án đế quốc Pháp: "Tôi hành động có suy nghĩ, tôi hiểu việc tôi làm. Con đường của thanh niên chỉ là con đường cách mạng, không có con đường nào khác". Theo dõi hành động anh hùng của Lý Tự Trọng, ngày 21-2-1931 Bác Hồ đã gửi thư cho Bộ Phương Đông Quốc tế cộng sản báo tin này và đề nghị Bộ Phương Đông yêu cầu Đảng Cộng sản Pháp tổ chức các hoạt động, kể cả biểu tình đòi trả tự do cho Lý Tự Trọng. Song bất chấp mọi sự phản đối của dư luận bọn đế quốc vẫn sát hại anh. Lý Tự Trọng hi sinh kiên cường giữa tuổi 17 để lại cho chúng ta bản "Tuyên ngôn" bất diệt về con đường cách mạng của các thế hệ trẻ Việt Nam.

Vào thời gian này, Bác Hồ trở lại Hương Cảng để chủ trì hội nghị hợp nhất thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam. Do một sơ suất từ bên ngoài, Bác bị mật thám Anh bắt giữ. Cùng bị bắt với Bác có Lý Phương Thuận (một trong tám thiếu niên đã giới thiệu ở trên) đang hoạt động tại đây với tên gọi là Lý Tam (hoặc cô Ba). Lý Phương Thuận đã giữ vững tinh thần cách mạng, không hề khai báo gì với cảnh sát Anh. Vụ án Tống Văn Sơ (tên mới của Bác Hồ lúc này) làm chấn động dư luận tại Hương Cảng và cả ở Anh, Pháp (mật thám Pháp vận động nhà cầm quyền Anh trao Bác cho chúng). Luật sư nổi tiếng Lôdơbai đã vượt qua nhiều khó khăn cứu thoát Bác Hồ ra khỏi nhà tù và vợ chồng ông đã hết lòng giúp Bác trở lại Liên Xô.

Đại chiến thế giới lần thứ hai nổ ra. Phát xít Đức tập trung binh lực tấn công Liên Xô hòng tiêu diệt nước XHCN đầu tiên trên thế giới. Sư đoàn quốc tế chống phát xít thành lập ở Matxcơva bao gồm những người cộng sản trẻ tuổi ở nhiều nước đang học tập, công tác tại Liên Xô.

Lý Nam Thanh, Lý Thúc Chất, Lý Anh Tợ... cùng các đồng chí Việt Nam khác tình nguyện tham gia Sư đoàn quốc tế bảo vệ Liên Xô. Đó là ba trong số "tám cháu hiếm hoi từ bước đầu ấy" do Bác Hồ giáo dục, rèn luyện giờ đây đã trở thành cán bộ, chiến sĩ chiến đấu ngoan cường vì nghĩa vụ Quốc tế cao cả. Cả ba đồng chí đã vĩnh viễn nằm lại trên quê hương V.I. Lênin vĩ đại tại trận địa phía Nam Matxcơva. Nhà nước Liên Xô đã tặng thưởng ba đồng chí huân chương cao quý: Huân chương Vệ quốc hạng Nhất.

Trang đầu trong cuốn biên niên sử của Đội ta mở ra như thế đó. Từ "Các thiếu niên cộng sản đầu tiên" Bác Hồ và các đồng chí của Người đã bồi dưỡng, rèn luyện trở thành "Tám đoàn viên hiếm hoi buổi ban đầu". Đó là những mầm non của cách mạng, là những tấm gương tiêu biểu cho thế hệ trẻ Việt Nam, mãi mãi là niềm tự hào của chúng ta. Những thiếu niên cộng sản và đoàn viên thanh niên cộng sản vẻ vang ấy mãi mãi xứng đáng với lòng tin yêu và sự tôn vinh của các thế hệ thanh thiếu niên nước ta cũng như cả dân tộc ta.

Tại buổi lễ trọng thể kỷ niệm 35 năm ngày thành lập Đoàn, Bác Hồ dạy: "Là người theo dõi tổ chức thanh niên từ bước đầu hiếm hoi chỉ có tám cháu, ngày nay trông thấy có hàng triệu đoàn viên, thanh niên, hàng triệu cháu bé nhi đồng phát triển mơn mởn như hoa nở mùa xuân. Với một thế hệ thanh niên hăng hái và kiên cường, chúng ta nhất định thành công trong sự nghiệp bảo vệ miền Bắc, giải phóng miền Nam, thống nhất Tổ quốc. Vì vậy, Bác rất tự hào, sung sướng và thấy mình như trẻ lại, thấy tương lai của Tổ quốc ta vô cùng vững chắc và vẻ vang...".

Ngày 3-2-1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời đảm đương sứ mệnh cao cả lãnh đạo giai cấp công nhân và toàn thể nhân dân ta đấu tranh giành giải phóng dân tộc và giai cấp. Từ đó, phong trào thanh thiếu nhi nước ta ngày càng phát triển mạnh mẽ. Tổ chức Đội từng bước được hình thành. Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ nhất (khóa I) tháng 10 năm 1930 đã ban hành một văn kiện hết sức quan trọng về công tác thanh niên trong đó đã đề cập đến việc tập hợp thiếu nhi vào các tổ chức Thiếu niên cách mạng, Hồng nhi đoàn... và giao cho Đoàn phụ trách.

Sau khi Đảng ta ra đời, từ tháng 6 đến tháng 8 năm 1930, cả nước nổ ra nhiều cuộc đấu tranh lớn mà tiêu biểu là phong trào Xô viết Nghệ - Tĩnh. Các chi bộ Đảng ở hai tỉnh này đã tập hợp được 513 đội viên thiếu niên cách mạng. Các đội viên chia thành từng tổ dưới sự hướng dẫn của các đảng viên và đoàn viên làm nhiệm vụ giao thông liên lạc, canh gác. Riêng ở Phong Nẫm (huyện Thanh Chương - Nghệ An) có hơn 20 đội viên thiếu niên cách mạng hoạt động dưới sự hướng dẫn của đồng chí Lê Cảnh Nhượng, Bí thư chi bộ Đoàn địa phương. Ngoài việc canh gác, làm giao liên, các đội viên còn tham gia học tập quân sự do các "xích vệ đội" tổ chức, hướng dẫn và hăng hái thực hiện các công việc như rải truyền đơn, treo cờ Đảng. ở xã Nam Trung (huyện Nam Đàn) đã ra đời tổ chức thiếu nhi lấy tên là Đội Đồng Tử quân. Ngày 12-9-1930, các đội viên Đồng Tử quân đã cùng cha anh tham gia thành lập chính quyền Xô viết ở địa phương. Cũng vào thời gian này tại Thái Bình, Đội Đồng Tử quân huyện Tiền Hải được thành lập. Các đội viên đã tham gia tích cực vào hàng ngũ những bà con nông dân đi đấu tranh đòi giảm thuế, chống địa chủ cướp đất.

Đến thời kỳ 1936-1939, thực hiện chủ trương chuyển hướng hoạt động của Đảng, Đoàn Thanh niên Dân chủ đã tổ chức nhiều lớp học chữ quốc ngữ cho thiếu nhi qua đó tập hợp thiếu nhi vào các hình thức tổ chức văn hóa, văn nghệ như các Đội kịch, Đội ca nhạc, Đội bóng... Hai tờ báo công khai của Đoàn ở Hà Nội và Sài Gòn là "Thế giới" và "Mới" đã có nhiều bài viết về công tác vận động thiếu nhi.

Trước sức mạnh đấu tranh của các tầng lớp nhân dân, theo lệnh chính phủ Pháp, toàn quyền Đông Dương đã phải ra một nghị định nêu rõ kể từ ngày 1-11-1936 "Cấm bắt đàn bà, trẻ em làm việc ban đêm". Vào thời gian này ở một số tỉnh như Hà Đông, Nam Định, Hải Phòng,v.v... nhiều tổ chức Hồng nhi đoàn được thành lập, nhiều đội viên hoạt động rất hăng hái trong các đội kịch, đội múa, hoặc các ban đồng ca do tổ chức Đoàn Thanh niên Dân chủ hướng dẫn.

Bước sang năm 1941, tình hình thế giới và trong nước diễn biến ngày một khẩn trương và phức tạp. Phát xít Nhật nhảy vào Đông Dương, nhân dân Đông Dương chịu cảnh "một cổ hai tròng" dưới ách thống trị tàn bạo của Nhật - Pháp nên ngày một bần cùng, đói khổ... do vậy ngày càng nhanh chóng giác ngộ cách mạng.

Tháng 1 năm 1941, lãnh tụ Nguyễn ái Quốc bí mật về nước ở vùng Pác Pó (Cao Bằng) để trực tiếp lãnh đạo phong trào cách mạng Việt Nam. Đây là một sự kiện hết sức quan trọng trong tiến trình phát triển của cách mạng nước ta. Tháng 5 năm 1941, Hội nghị lần thứ 8 của Trung ương Đảng do lãnh tụ Nguyễn ái Quốc với tư cách là đại diện của Quốc tế cộng sản triệu tập và chủ trì. Hội nghị chủ trương tổ chức ra các đoàn thể cứu quốc và thành lập Việt Nam độc lập Đồng minh (gọi tắt là Việt minh). Hội nhi đồng cứu quốc ra đời ở Nà Mạ (vùng Pác Bó) và được gia nhập Mặt trận Việt Minh.

Ngày ấy là 15-5-1941, ngày lịch sử vẻ vang của Đội ta. Vào dịp này, Bác Hồ kính yêu viết bài "Kêu gọi thiếu nhi" thể hiện tình cảm yêu thương và sự chăm sóc ân cần của Người đối với các cháu. Bài "Trẻ con" mở đầu bằng một đoạn đầy xúc động:

"Trẻ em như búp trên cành,
Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan,
Chẳng may vận nước gian nan,
Trẻ em cũng bị bận thân cực lòng"...

Bác khẳng định:

"Kẻ lớn cứu quốc đã đành
Trẻ em cũng phải ra giành một vai.
Bao giờ đuổi đuổi Nhật, Tây,
Trẻ em ta sẽ là bầy con cưng"

Và trong bài "Trẻ chăn trâu" Bác đã kêu gọi thiếu nhi:

"Cùng nhau đánh đuổi Nhật, Tây.
Anh em ta mới có ngày vinh hoa.
"Nhi đồng cứu quốc" Hội ta,
ấy là lực lượng, ấy là cứu sinh.
ấy là bộ phận Việt Minh,
Dân mình khắc cứu dân mình mới xong.
Ai nghe mà chẳng động lòng,
Khá thương con trẻ mục đồng Việt Nam".

Những lời thơ thật giản dị nhưng chứa chan tình yêu nước, nghĩa đồng bào đã được nhanh chóng lan truyền trong thiếu nhi Nà Mạ và cả vùng Hà Quảng. Từ các em biết chữ đến các em chưa biết chữ được bè bạn trong tổ chức truyền miệng cho đã thuộc lòng bài thơ "Kêu gọi thiếu nhi" của Bác.

Sau Hội nghị Trung ương lần thứ 8, đội ngũ cán bộ cách mạng do Bác Hồ và Đảng ta đào tạo, bồi dưỡng trước đó được phân công toả về các địa phương trong cả nước để cùng các cán bộ, đảng viên vận động phong trào cách mạng với một quyết tâm rất cao: "Trong lúc này, nếu không giải quyết được vấn đề dân tộc giải phóng, không đòi được độc lập, tự do cho toàn thể dân tộc thì chẳng những toàn thể quốc gia, dân tộc còn chịu mãi kiếp ngựa trâu, mà quyền lợi của bộ phận giai cấp đến vạn năm cũng không đòi lại được" (Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ 8 tháng 5 - 1941).

Trong số cán bộ nói trên anh Đức Thanh được Bác Hồ giao cho nhiệm vụ tổ chức Đoàn Thanh niên Cứu quốc Hà Quảng và Hội Nhi đồng Cứu quốc. Anh là người trực tiếp soạn thảo Điều lệ Đoàn và Hội Nhi đồng trình Bác cho ý kiến sửa chữa rồi tổ chức in ngay trong hang Cốc Bó, nơi Bác Hồ đặt cơ quan của Đảng và Tổng bộ Việt Minh. "Máy in" là những phiến đá, một kiểu in theo cách viết chữ ngược bằng mực lên các phiến đá được mài nhẵn. Giấy in là loại giấy được làm bằng bột cây dó gọi là giấy dó sản xuất tại địa phương.

Anh Đức Thanh tuyên truyền, giác ngộ được một số thanh niên trong vùng như các anh Phục Hưng, Phục Quốc, Bát Ngư... bồi dưỡng các đồng chí này trở thành những đoàn viên rồi giao nhiệm vụ cho các anh tìm các thiếu niên dũng cảm, tin cậy để tổ chức vào Hội Nhi đồng Cứu quốc.

Vào giữa năm 1941, ở Nà Mạ có nhiều người được vào Hội bí mật. Họ kín đáo kể cho nhau nghe về một "Ông già cách mạng" có tên là Thu Sơn. Đôi khi họ còn gọi ông với tên gọi rất thân mật như người trong họ tộc là "Ông Ké". Cụ Thu Sơn hay Ông Ké, Ông già cách mạng, chính là Bác Hồ kính yêu đang có mặt ở vùng này.

Nhận nhiệm vụ của anh Đức Thanh giao cho, nhiều lần anh Bát Ngư nói chuyện với Nông Văn Dền, một thiếu niên hoạt bát, chịu khó và dũng cảm rất căm thù tội ác của giặc Pháp và bọn lính trên đồn. Dền rất căm giận và tỏ ý muốn theo giúp anh Bát Ngư. Dền đoán là anh Bát Ngư đang làm việc gì đó để đánh Tây, chống bọn thống lý, phìa tạo. Đôi lần anh Bát Ngư nhờ Dền đưa lá thư cho anh Phục Quốc, anh Phục Hưng... bảo là phải đi ngay mặc dù đêm đã xuống. Dền chẳng ngần ngại gì cả. Anh Bát Ngư rất ưng ý và quyết tâm đưa Dền đến gặp anh Đức Thanh để nghe anh ấy nói thêm về những điều mới lạ, về "Ông già cách mạng", về Đoàn thanh niên.

Và rồi, đúng một tháng sau, Dền đã chép lại bản Điều lệ Hội Nhi đồng Cứu quốc và trao cho bốn bạn thân thiết nhất cùng có nguyện vọng gia nhập Hội. Thế là tất cả đã sẵn sàng. Hôm nay mỗi người một con dao cài ở thắt lưng, một bó dây, một mo cơm. Như thường lệ, họ rủ nhau vào rừng đào củ, kiếm củi. Ai mà biết được họ đi đâu? Anh cán bộ đã gặp Dền, đưa Dền đến trước cái hang dơi bí ẩn, nơi anh dựng cái lán nhỏ để ăn ở và làm việc cách mạng khi cần, còn hàng ngày anh vẫn ở với dân, sinh hoạt với dân, cuốc đất với các anh thanh niên. Hang dơi bí ẩn chính là nơi anh cất giấu tài liệu và chưa một lần nào Dền được vào.

Chiếc lán nhỏ nép mình dưới tán cây rậm rạp đây rồi, nó là cái chòi để giữ ngô hoặc là nơi dừng chân của người đi săn thú, kiếm củi... khó mà nghĩ rằng đây là "Trụ sở", là "Hội trường" mà anh Đức Thanh cùng các đồng chí của mình đã nhiều lần cùng nhau khai hội bàn về các công việc của đoàn thể. Còn cái hang dơi bí ẩn kia, nơi trú ngụ của vô vàn chú dơi lại là cái kho lưu giữ tài liệu, lương thực mà cái miệng của nó lúc nào cũng được che lấp bởi các bụi cây rậm rạp có lẽ chỉ có anh Thanh mới đi lại dễ dàng không hề lo ngại rắn rết.

Bây giờ trăng đã lên cao, chung quanh tĩnh mịch lạ thường. Tháng năm rồi mà đêm vẫn còn sương và se lạnh... Dền tiến đến và chuyển cho anh Đức Thanh phong thư nhỏ dán kín của anh Bát Ngư. Anh Đức Thanh gom một ít củi khô và đốt lên ngọn lửa, tất cả ngồi quây quanh. Trên chiếc hòm gỗ, anh đặt cuốn Điều lệ Hội Nhi đồng Cứu quốc và lá cờ đỏ sao vàng.

- Các em đã đọc Điều lệ, còn chỗ nào chưa hiểu?

Các bạn thay nhau hỏi, anh trả lời rành rọt cho từng câu hỏi. Trả lời xong, anh đặt cuốn Điều lệ lại chỗ cũ và cầm lá cờ mở rộng trước mặt các em nói:

- Đây là lá cờ Tổ quốc. Màu đỏ tượng trưng cho sức mạnh chiến đấu, truyền thống quật cường của ông cha, ngôi sao vàng là ngôi sao dẫn đường chỉ lối cho chúng ta đấu tranh đi đến cuộc đời hạnh phúc, ấm no.

Từ nay trở đi chúng ta chiến đấu dưới lá cờ này, không sợ gian khổ, không sợ hy sinh, mọi người đều gắng sức làm sao cho nước nhà được độc lập, tự do. Dân ta được ấm no, hạnh phúc...

Trước khi các hội viên tự mình đọc lời thề trong lễ kết nạp, anh Đức Thanh đề nghị mỗi bạn chọn cho mình một tên mới, tên cách mạng nhằm đảm bảo nguyên tắc bí mật.

Thật là một việc mới lạ, các bạn nhỏ cứ nhìn nhau lúng túng. Anh Đức Thanh hiểu ý bèn nói ngay:

- Thôi được, anh sẽ giúp các em, chọn cho mỗi người một "bí danh" nhé, bí danh là tên bí mật đấy, nói thế cho dễ hiểu. Bây giờ anh đề nghị tìm bí danh cho các bạn gái trước.

- Nhà hai em ở gần suối, thế thì hai em mỗi người lấy một tên suối, một tên hoa; Xậu là Thanh Thủy. Thanh Thủy là nước suối trong xanh; còn Nì là Thủy Tiên. Thủy Tiên hiểu là hoa tiên bên suối.

Tất cả đều reo lên:

- Tên cách mạng hay thật!

Anh Đức Thanh cùng cười rất vui, tiếp tục đặt bí danh cho các bạn trai. Hai bạn ngồi cạnh Dền, anh Thanh đặt cho Thàn bí danh là Cao Sơn và Tinh bí danh là Thanh Minh.

Đến lượt Nông Văn Dền, anh Đức Thanh suy nghĩ một lúc rồi nói: Dền sẽ lấy tên nói lên một tinh thần gan dạ, tính cứng rắn của em. Vậy tên em là Kim Đồng. Kim Đồng có thể hiểu là một chú bé gang thép. Nào các bạn thấy có được không?

Bốn bạn nhỏ, trừ Dền, đều đồng thanh:

- Phải đấy, Dền giỏi lắm, tên đó đúng với Dền.

Anh Đức Thanh khơi cho đống lửa cháy bùng lên, soi tỏ gương mặt trang nghiêm của mọi người. Anh đứng dậy, hai tay từ từ nâng cao lá cờ Tổ quốc. Lá cờ đỏ thắm càng thắm đỏ hơn lên trước ánh lửa. Năm bạn nhỏ đứng dậy, từng người, từng người đọc lời thề.

Đó là năm Hội viên Hội Nhi đồng Cứu quốc đầu tiên (sau này gọi là đội viên) của Đội ta, năm bông hoa tươi đẹp được Bác Hồ kính yêu và Đảng Cộng sản Việt Nam trực tiếp chăm lo ân cần, được Đoàn Thanh niên Cứu quốc do các anh Đức Thanh, Bát Ngư, Phục Quốc... dìu dắt hàng ngày.

Chẳng bao lâu sau, cả Nà Mạ, Hà Quảng và cả tỉnh Cao Bằng, số lượng đội viên lên đến hàng trăm. Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ 8 và các Nghị quyết của Ban Thường vụ Trung ương Đảng về những nhiệm vụ trọng yếu trong thời kỳ cách mạng mới đầy khó khăn, thử thách nhằm tới đích là giành lại chính quyền về tay nhân dân trong đó có việc xây dựng, phát triển tổ chức Đội được triển khai rộng khắp như ở huyện Vĩnh Tường (Vĩnh Phúc ngày nay) vào cuối năm 1941 đã xuất hiện nhiều cơ sở Hội nhi đồng. Riêng ở Nà Mạ năm đội viên đầu tiên hoạt động rất tích cực, anh Đức Thanh tổ chức lớp học văn hoá cho các bạn theo lời căn dặn của Bác Hồ. ít lâu sau hầu hết các đội viên đều biết chữ, đều thuộc lòng bài "Lịch sử nước ta" do Bác Hồ soạn bằng văn vần giản dị dễ nhớ, để khơi dậy lòng yêu nước nồng nàn của nhân dân ta trước hết là của thanh thiếu nhi.

"... Quốc Toản là trẻ có tài,
Mới mười sáu tuổi ra oan trận tiền,
Mấy lần đánh thắng quân Nguyên,
Được phong làm tướng cầm quyền binh nhung.
Thật là một đấng anh hùng,
Trẻ con Nam Việt nên cùng noi theo.

Một chiều thu tháng 8, Kim Đồng vừa đi đưa bức thư sang bên Pài Cốc về thấy anh Ngư Mạn đã đợi dưới chân cầu thang nhà sàn. Anh ghé sát vào tai Kim Đồng:

- Có một ông già cho gọi em lên đấy.
- Anh có biết ai không?
Anh Ngư Mạn ra hiệu và nói:
- Bí mật, không hỏi, không nói được.

Kim Đồng hồi hộp theo anh Ngư Mạn leo lên ngọn đồi rậm rạp sau bản. Đến trước cửa hang Nục én, anh dặn Kim Đồng chờ đó. Lát sau Kim Đồng thấy anh Đức Thanh tới, anh dẫn Kim Đồng vào một lối tắt... Bỗng Kim Đồng thấy một "Ông Ké" đang ung dung ngồi trên tảng đá xem sách. Trên khuôn mặt gầy, đôi mắt sáng lên trông thật hiền. Vẫn đang còn lúng túng vòng tay trước ngực chưa kịp chào, Kim Đồng đã nghe "Ông Ké" hỏi:

- Cháu là Kim Đồng, thiếu nhi cứu quốc ở đây phải không?

Kim Đồng khẽ đáp "Vâng ạ". Ông Ké vẫy tay Kim Đồng lại ngồi bên rồi hỏi:

- Đọc chữ được chưa cháu?
- Thưa được rồi ạ.

Ông Ké bảo Kim Đồng kể chuyện hoạt động của Đội cho ông nghe rồi có lời khen làm cho Kim Đồng bạo dạn hơn lên. Ông dặn phải chăm học, biết đọc chữ nhưng còn phải biết làm toán. Ông còn dặn học cũng phải giữ bí mật vì Tây và cai Tổng biết nó bắt ngay, nó nghi cách mạng tổ chức dạy học, chúng muốn dân mình ngu dốt để áp bức, cai trị mãi.

Khi mặt trời đã lặn, Kim Đồng thấy một người lạ xuất hiện với chiếc tay nải. Người đó dọn ra một "mâm cơm". Cơm gói trong lá chuối khô và một cái hộp sắt đựng thức ăn, đó là thịt rang mặn với ít ớt cay. Ông Ké xoa đầu Kim Đồng bảo cách mạng thành công thì đi học tiếp mới trở thành cán bộ như các anh này, này. Ông chỉ vào anh Đức Thanh, anh Ngư Mạn và người mới mang cơm đến.

Sẩm tối, anh Đức Thanh dặn Kim Đồng:

- Bây giờ chúng ta chuẩn bị đưa đường cho "Ông già cách mạng". Lúc này Kim Đồng mới thấy bàng hoàng vì rằng nãy giờ mình đã được ở bên "Ông già cách mạng" mà lâu nay đã nghe thấy...

Anh Đức Thanh giao cho anh Ngư Mạn cái súng ngắn, chiếc đèn pin và bảo Kim Đồng cùng anh Ngư Mạn dẫn đường. Hai người phải đi cách nhau mười bước. Lúc nào anh Ngư Mạn bấm đèn ra đằng sau, tức thì Kim Đồng phải quay lại nhanh chóng báo cho anh biết... Đi sau cùng là người mang cơm đến lúc chiều.

Tất cả im lặng lên đường. Kim Đồng len lỏi bám theo anh Ngư Mạn, căng mắt trong đêm đen để khi có động nhìn được ánh đèn của anh Ngư Mạn.

Chuyến đưa đường cho "Ông già cách mạng" yên ổn hoàn toàn. Sau này, anh Đức Thanh nói với Kim Đồng:

- Chúng ta đã hoàn thành một nhiệm vụ quan trọng.
- Kim Đồng sung sướng nhìn anh và thốt lên:
- Em mong được gặp "Ông già cách mạng" lần nữa.

Nhưng, người anh hùng nhỏ tuổi, người đội viên thuộc lớp đầu tiên ấy chẳng bao giờ được gặp ông nữa. Anh đã hy sinh anh dũng để hoàn thành một nhiệm vụ quan trọng khác. "Anh Kim Đồng ơi! Khi anh qua đời, gương anh sáng ngời!".

Từ 5 đội viên đầu tiên năm 1941, đến thời gian trước Cách mạng Tháng Tám, tổ chức Đội đã được xây dựng ở những trung tâm chính trị, kinh tế lớn trong cả nước.

Tại Hà Nội, vào khoảng tháng 8 năm 1943, được ảnh hưởng của phong trào yêu nước trong các trường học, một tổ chức thiếu niên yêu nước Trần Hưng Đạo được thành lập (trên địa bàn quận Ba Đình hiện nay). Đội gồm hơn 10 đội viên do anh Tô An làm đội trưởng. Đội Trần Hưng Đạo đã tổ chức nhiều hoạt động như rải truyền đơn tố cáo tội ác của thực dân Pháp, kêu gọi đồng bào đứng lên đấu tranh, treo cờ đỏ gây thanh thế cho cách mạng...

Vào mùa xuân năm 1944, Ban Việt Minh xã Hoàng Động, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam tổ chức ra Đội Thiếu nhi Cứu quốc bí mật Ngọc Động. Hình thức bên ngoài là các đội đá bóng, đá cầu, đội ca hát... nhưng bên trong là hoạt động cách mạng, tuyên truyền, cổ động cho Việt Minh. Anh Phong Nhã, đoàn viên thanh niên cứu quốc được giao nhiệm vụ phụ trách Đội. Lãnh đạo Việt Minh cấp trên lúc này là các đồng chí Phạm Văn Hoan, Trần Quyết...

Đến tháng 4 năm 1945, khi phong trào cứu quốc do mặt trận Việt Minh thành phố lãnh đạo phát triển mạnh, nhiều cơ sở của Đoàn Thanh niên Cứu quốc Hoàng Diệu (tức Hà Nội) ra đời cũng như sự phát triển của các đoàn thể Công Hội, Hội Phụ nữ... anh Tô An được trao nhiệm vụ phụ trách Đội Thiếu nhi Cứu quốc Nguyễn Thái Học. Trong Ban phụ trách Đội Nguyễn Thái Học còn có các anh Huy Du, Quân Sỹ, Đỗ Anh Dũng, Đỗ Mạnh Thường, Phong Nhã (lúc này anh Phong Nhã đã lên Hà Nội hoạt động). Đội Thiếu nhi Cứu quốc Nguyễn Thái Học hoạt động rất mạnh, ngoài việc tuyên truyền cách mạng còn giúp lực lượng du kích nội thành, giúp Đội danh dự phát hiện bọn tề ngụy gian ác, bọn mật thám... để cảnh cáo, răn đe nhằm hạn chế những hoạt động phá hoại cách mạng của chúng.

Dưới ngọn cờ của Đảng, phong trào cách mạng trong cả nước ngày càng phát triển mạnh mẽ, rộng khắp. Đến cuối năm 1944, để chuẩn bị xây dựng quân đội cách mạng của nước ta, Bác Hồ đã chỉ thị thành lập Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân và giao cho đồng chí Văn, tức Đại tướng Võ Nguyên Giáp phụ trách. Ngày 22-12-1944, Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân chính thức thành lập ở Cao Bằng. Trong số 34 chiến sĩ trẻ tuổi ấy có các anh mới qua tuổi thiếu niên như anh Liên, anh Thế Hậu... Sau ngày thành lập, Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân đã lập chiến công tiêu diệt hai đồn địch là Phai Khắt và Nà Ngần.

Trong chiến công đầu này có sự góp phần tích cực của một đội viên thiếu niên đó là Bé Hồng làm nhiệm vụ trinh sát.

Đồn Phai Khắt nằm chênh chếch phía Tây cách nhà Hồng non nửa cây số. Sáng nào, chiều nào, nhìn lên, Hồng cũng thấy lính xếp hàng trước sân. Tên đồn trưởng cầm roi gõ lên lưng, lên đầu từng người, rồi hô giật một tiếng; tất cả lính đứng im phăng phắc; xong, bồng súng chào, rồi giải tán.

Thằng quan Tây ác hiểm có tiếng. Giữa ban ngày, nó ra chợ, đi ngông nghênh, xem có chị nào đẹp, bắt ngay về đồn... Nó vào nhà ai thì y như là có tai vạ đến đó; ít nhất cũng mất với nó đấu nếp, con gà.

Hồng ghét cay ghét đắng thằng đồn, nhưng mỗi lần gặp nó, vẫn thấy sợ. Hai tên cai, một tên mặt mày như cú mèo, hai con mắt xanh lẻo, đi đâu cũng nhìn soi mói. Một tên mặt thuổng dài như mặt ngựa, chưa có một đám cúng, giỗ nào ở trong làng mà vắng hắn...

Đồn Phai Khắt có từ bao giờ Hồng không biết, chỉ nhớ là lúc Hồng biết chạy ra khỏi hàng giậu trước nhà, đã thấy nó lù lù trước mặt. Từ đó, mỗi lúc Hồng khóc vòi mẹ, mẹ doạ:

- Nín đi, thằng tây đồn xuống nó bắn chết!

Hồng lớn lên, bắt đầu biết được nhiều chuyện thì cũng biết thêm tội ác của cái đồn Tây.

Năm Hồng mười ba tuổi, anh Đạo, anh của Hồng bị bắt lên đồn. Mẹ lo quá, phát ốm. Hồng nghe loáng thoáng là anh Đạo bị bắt vì chúng nghi anh Đạo vào Hội cứu quốc. Hồng hỏi mẹ mãi "Cứu quốc" là gì, mẹ không nói. Sau lúc anh Đạo được thả về, mẹ mới bảo:

- Thằng Đạo nó vào Hội Cứu quốc để cùng với anh em bắt hết bọn đồn để cho dân khỏi khổ.

ít lâu sau anh Đạo giới thiệu Hồng vào Hội Nhi đồng Cứu quốc và đưa Hồng gặp một anh giải phóng quân.

Anh giải phóng quân dặn dò tỉ mỉ, giao nhiệm vụ xong xuôi, rồi ôm Hồng vào lòng.

Anh cầm lấy tay Hồng:

- Bao giờ không còn đồn Phai Khắt nữa, anh sẽ về nhà Hồng chơi. Hồng sẽ được gặp rất nhiều anh bộ đội.

Từ hôm ấy, ngày nào Hồng cũng đi lên đồn bán bánh hai ba lần.

Đồn Phai Khắt đối với Hồng không còn xa lạ gì nữa. Bây giờ thì Hồng có thể làm nhiệm vụ của anh giải phóng quân giao cho rồi. Bọn đồn đã tin Hồng. Qua con mắt của chúng, Hồng chỉ là một đứa trẻ con bán bánh nghèo đói, ngốc nghếch, không biết gì.

Hôm đó, một loạt súng nổ ran trên đồn Khai Phắt, tin truyền về bộ đội ta đã chiếm xong đồn.

Bà con tập hợp, hoan hô bộ đội giải phóng quân. Đồng bào hân hoan đứng nghe đồng chí chỉ huy nói chuyện. Đồng chí giải thích chính sách của Mặt trận Việt Minh, hô hào đồng bào đoàn kết cứu nước...

Mẹ Hồng cảm động, sung sướng nhìn con. Hồng gọi to:

- Mẹ ơi! Anh giải phóng quân của con đây này!

Anh bộ đội tung mũ lên trời hoan hô bà con quanh vùng đến mừng chiến thắng với bộ đội. Bỗng như sực nhớ ra điều gì, Hồng kéo tay anh giải phóng quân chạy về phía đồng chí chỉ huy:

- Anh cho em đi theo bộ đội! Anh hứa rồi mà!
Anh giải phóng quân gật đầu, kéo Hồng cùng chạy tới.
- Phải báo cáo với đồng chí Văn đã.
Hồng không rõ đồng chí Văn là ai nhưng không dám hỏi.
Anh giải phóng quân đứng nghiêm báo cáo:

- Thưa đồng chí! Bé Hồng đây là người đã giúp đỡ chúng ta rất đắc lực trong việc điều tra đồn này, như đã báo cáo với đồng chí trước đây... Nay bé Hồng có nguyện vọng xin đi theo bộ đội! Xin báo cáo để đồng chí xét...

Lúc anh bộ đội báo cáo, Hồng đứng cạnh anh và nhìn không chớp mắt đồng chí Văn. Đồng chí Văn mặc áo tây, quần bó ống gọn gàng, đội mũ phớt và đeo súng lục. Khác với điều lo lắng của Hồng, đồng chí Văn nhìn Hồng bằng cặp mắt hiền từ âu yếm. Rồi đồng chí đến bên Hồng, đặt hai bàn tay lên hai vai bé nhỏ của Hồng:

- Em rất đáng khen! Ban chỉ huy đã đồng ý nhận em vào đơn vị.

Đồng chí Văn ra lệnh cho bộ đội rút đi, sau khi đã bố trí kế hoạch khai báo kỹ càng cho nhân dân.

Gần đến ngày Cách mạng Tháng Tám bùng nổ, Đội Thiếu nhi Nguyễn Thái Học phát triển cơ sở ra nhiều địa bàn trong thành phố Hà Nội. Cùng với Đội Nguyễn Thái Học đã hình thành thêm nhiều Đội Thiếu nhi Cứu quốc khác như Đội Hoàng Văn Thụ, Đội Mai Hắc Đế... Ngày 19-8-1945, thiếu nhi Cứu quốc Hà Nội đã cùng cha anh góp phần tham gia chiếm các công sở, trong đó có trại Bảo an binh.

Ngày 2-9-1945 đã cùng nhân dân Thủ đô dự mít tinh lịch sử, nghe Bác Hồ đọc Tuyên ngôn độc lập. Tháng 11 -1945 nhiều đội viên đã được vào thăm Bác Hồ tại Bắc Bộ phủ, được Bác tặng hai câu thơ:

"Bác khuyên các bạn nhi đồng.
Sao cho xứng mặt con rồng cháu tiên"

Năm 1945, tình hình trong nước và trên thế giới chuyển biến hết sức nhanh chóng. Hồng quân Liên Xô đại thắng quân phát xít Đức và tiến thẳng đến Béclin và chỉ trong thời gian ngắn sau đã tiêu diệt toàn bộ đội quân Quan Đông của phát xít Nhật.

Trước tình hình khẩn cấp đó, từ ngày 13 đến ngày15 - 8 -1945, Hội nghị toàn quốc của Đảng họp ở Tân Trào (Tuyên Quang). Hội nghị nhận định: "Cơ hội rất tốt giành quyền độc lập cho ta đã tới" và quyết định phát động toàn dân vùng lên Tổng khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân trước khi quân Đồng minh tiến vào Đông Dương giải giáp quân đội Nhật.

Tiếp sau Hội nghị toàn quốc của Đảng, Đại hội Quốc dân cũng họp tại Tân Trào vào ngày 16-8-1945 thông qua 10 chính sách lớn của Việt Minh, thông qua lệnh Tổng khởi nghĩa và bầu ra ủy ban Dân tộc giải phóng Trung ương tức Chính phủ lâm thời do Bác Hồ kính yêu làm Chủ tịch. Đồng chí Vũ Oanh (sau này trở thành ủy viên Bộ Chính trị Trung ương Đảng) và anh Vũ Quang (sau này trở thành Bí thư thứ nhất Trung ương Đoàn và ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng) đại diện cho thanh niên ta dự Đại hội Quốc dân Tân Trào.

Chiều ngày 16-8-1945, đoàn đại biểu nhân dân Tân Trào đem gạo, bò, gà... đến mừng Đại hội. Đồng bào bị đế quốc, phong kiến bóc lột đến tận xương tủy nên ai nấy đều tiều tụy, rách rưới. Đáng thương nhất là các em thiếu nhi đi theo đoàn. Tất cả đều gầy gò, vàng vọt. Nhớ lại hồi còn ở Pác Bó, Bác thường đến nhà đồng chí Dương Đại Lâm. Nhà có nhiều cháu nhỏ bị chốc lở, tanh tưởi mà không có thuốc chạy chữa. Bác đun nước ấm, rửa sạch chỗ lở rồi lấy tro bếp nóng gói lại ấp lên đầu cho các cháu. Được rửa sạch và làm theo cách đó, ít lâu sau các cháu đều khỏi. Dân bản gọi "Ông Ké" là thầy thuốc. Bác Hồ chữa bệnh cho các cháu bằng cả tấm lòng thương yêu và luôn mong cho các cháu khỏe mạnh, khôn lớn. Tại Đại hội Tân Trào hôm ấy, Bác đến gần các cháu đi cùng với đoàn đại biểu nhân dân, chỉ vào chúng và nói với các đại biểu Đại hội "Nhiệm vụ của chúng ta là phải làm sao cho các em bé có cơm no, có áo ấm, được đi học, không lam lũ mãi thế này". Chúng tôi đều cảm động. Câu nói ấy về sau này Bác thường nhắc nhở luôn.

Mệnh lệnh khởi nghĩa được truyền đi từ Tân Trào. Đảng Cộng sản Đông Dương và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ra lời hiệu triệu đồng bào và chiến sĩ cả nước nổi dậy giành chính quyền. Chủ tịch Hồ Chí Minh kêu gọi: "Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy, đem sức ta mà tự giải phóng cho ta".

Hơn hai mươi triệu đồng bào cả nước ta đã đứng lên tiến hành cuộc Tổng khởi nghĩa long trời lở đất giải phóng toàn bộ đất nước, giành chính quyền về tay nhân dân.

Hàng triệu thiếu niên, nhi đồng từ Bắc đến Nam cùng cha anh rầm rộ xuống đường giương cao cờ đỏ sao vàng, khua vang tiếng trống, cất lên những bài ca cách mạng hào hùng, phấn khởi chào đón cuộc Cách mạng Tháng Tám vĩ đại thành công.

Ngày 2-9-1945, tại Quảng trường Ba Đình (Hà Nội) trước cuộc mít tinh của một biển người, Chủ tịch Hồ Chí Minh thay mặt Chính phủ lâm thời đọc bản Tuyên ngôn độc lập lịch sử, tuyên bố trước nhân dân Việt Nam và nhân dân thế giới: Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà ra đời.

Sau khi giành được độc lập, biết bao khó khăn, thách thức hết sức to lớn đặt ra cho nhân dân và Chính phủ ta. ở miền Nam, ngày 23-9, thực dân Pháp nổ súng đánh chiếm Sài Gòn nhằm thực hiện âm mưu xâm lược và cai trị nước ta một lần nữa. ở miền Bắc và miền Trung, nạn đói khủng khiếp đã làm cho hơn 2 triệu đồng bào trong đó gồm mấy chục vạn thiếu niên, nhi đồng (chủ yếu là ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ) bị chết đói một cách thảm thương. 50% ruộng đất ở đồng bằng Bắc Bộ phải bỏ hoang, sản xuất công nghiệp đình đốn, tài chính khánh kiệt, kho bạc trống rỗng, thuốc men, hàng hoá và cả vũ khí cho quân đội... tất thảy đều vô cùng thiếu thốn, 95% nhân dân mù chữ do chế độ cai trị khắc nghiệt của đế quốc, phong kiến để lại.

Trước tình hình đó, ngày 3-9-1945, Bác Hồ triệu tập phiên họp đầu tiên của Chính phủ và nêu lên 6 việc cấp bách phải làm ngay. Bác kêu gọi toàn dân hãy ra sức "Chống giặc ngoại xâm, chống giặc đói và chống giặc dốt", trong tình hình vận mệnh Tổ quốc như "nghìn cân treo trên sợi tóc".

Mặc dù bận rộn trăm công nghìn việc lớn lao của đất nước, của nhân dân, đối nội và đối ngoại... nhưng Đảng và Bác Hồ luôn dành cho thiếu nhi sự quan tâm đặc biệt. Nhân ngày khai trường đầu tiên dưới chế độ Dân chủ Cộng hoà, Bác đã gửi bức thư tâm huyết cho các cháu học sinh trong cả nước. Mở đầu bức thư Bác viết: "Ngày hôm nay là ngày khai trường đầu tiên ở nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. Bác đã tưởng tượng thấy trước mắt Bác tất cả cảnh nhộn nhịp, tưng bừng của ngày mở trường khắp nơi... Các cháu được hưởng sự may mắn đó là nhờ sự hy sinh của biết bao đồng bào. Vậy các cháu nghĩ sao? Các cháu phải làm thế nào để đền bù lại công lao to lớn của những người đã không tiếc thân và tiếc của để giành lại nền độc lập cho nước nhà". Với tất cả tình cảm của người bác, người ông, Bác Hồ ân cần căn dặn: "Các cháu hãy nghe lời Bác, lời của một người lúc nào cũng ân cần mong mỏi cho các cháu được giỏi giang... Non sông Việt Nam có trở nên vẻ vang hay không, dân tộc Việt Nam có được vẻ vang sánh vai các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần rất lớn ở công học tập của các cháu". Và Bác khuyên nhủ: "Ngoài giờ học ở trường các cháu nên tham gia vào Hội Nhi đồng Cứu quốc để tập luyện cho quen với đời sống chiến sĩ và để giúp đỡ một vài việc nhẹ nhàng trong cuộc giữ gìn đất nước". Bức thư của Bác Hồ đã được thiếu nhi cả nước học tập và tổ chức tuyên truyền, phổ biến rộng rãi. Hàng vạn bức thư của các cháu từ Cà Mau, Đồng Tháp Mười đến Lạng Sơn, Bắc Cạn... kính gửi lên "Già Hồ" hứa tuân theo lời Bác dạy.

Tết Trung thu năm 1945 là Tết Trung thu phấn khởi, tưng bừng nhất của thiếu nhi nước ta trong không khí độc lập, tự do. Nhớ đến các cháu, Bác Hồ lại viết thư cho các cháu: "Hôm nay Tết Trung thu là của các cháu, mà cũng là một cuộc biểu tình của các cháu để tỏ lòng yêu nước và để ủng hộ nền độc lập... Các cháu phải thương yêu nước ta. Mong các cháu mai sau lớn lên thành những người dân xứng đáng với nước độc lập, tự do.

Ba má các cháu đã sắm cho các cháu nào đèn, nào trống, nào hoa và nhiều đồ chơi khác, các cháu vui vẻ nhé!

Cái cảnh trăng tròn, gió mát, hồ lặng, trời xanh của trung thu lại làm cho các cháu vui cười, hớn hở. Các cháu vui cười, hớn hở, Bác Hồ cũng vui cười, hớn hở với các cháu".

Thực hiện chỉ thị của Bác Hồ, năm ấy các cấp Đảng, chính quyền và Đoàn thanh niên trong cả nước, kể cả nhiều địa phương bị giặc Pháp tạm chiếm đóng ở Nam Bộ đã tổ chức một đêm rằm rất vui vẻ, rất náo nhiệt cho thiếu nhi. ở Hà Nội, tiếng trống ếch vang lên khắp nơi quanh hồ Hoàn Kiếm, trước Phủ Chủ tịch, tại ấu trĩ viên (Cung thiếu nhi ngày nay)... Đài phát thanh "Tiếng nói Việt Nam" truyền đi nhiều lần trên làn sóng thư gửi thiếu nhi của Bác Hồ.

Để giúp các cháu thiếu niên, nhi đồng thực hiện tốt việc xây dựng Đội, Bác Hồ đã cho gọi anh Phong Nhã là người phụ trách thiếu nhi của Hà Nội đến gặp Người. Bác hỏi: - Các cháu thiếu nhi Hà Nội hoạt động như thế nào?

- Dạ thưa, chúng con đang tổ chức các cháu lại, hướng dẫn các cháu vui chơi, ca hát, tập thể dục, tập quân sự...

- Như thế là tốt. Thế các chú đã lo cho các cháu học tập như thế nào?

Anh lúng túng, chưa biết phải báo cáo thế nào. Bác nói ngay:

- Các chú cần chăm lo cho các cháu học tập, chớ cho các cháu đi tuần hành nhiều vừa bêu nắng vừa bị bụi bặm.

Anh Phong Nhã hứa với Bác sẽ tích cực thực hiện lời Bác căn dặn. Bác tỏ ý bằng lòng rồi hỏi tiếp:

- Thế các chú đã tổ chức cho các cháu bán báo, đánh giày, đánh mũ vào Đội chưa?

- Dạ thưa, gần đây chúng con có ý định tổ chức trẻ em mồ côi ở hai nơi là Dục Anh đường và Bảo Anh đường. Nghe vậy, Bác nói:

- Tổ chức Đội ở mấy nơi đó là cần thiết, song chưa cấp bách bằng việc tổ chức Đội cho trẻ em bán báo, đánh giày, đánh mũ, các cháu này đang sống tự lập, cần được dìu dắt...

Thực hiện lời chỉ bảo của Bác, ít lâu sau Đội Thiếu nhi bán báo Hoàng Văn Thụ thu hút thêm nhiều em nghèo khổ, lang thang, bán báo, đánh giày, mũ, bán quà vặt để sinh nhai và giúp đỡ gia đình đồng thời làm nhiệm vụ theo dõi địch, bảo vệ cách mạng, làm liên lạc. Sau này chính đội bán báo đó là nòng cốt của đội giao thông liên lạc dũng cảm mang tên Hoàng Cường của Thủ đô ta.

Tháng 11 năm 1945, sau khi tiếp đoàn đại biểu thanh niên cứu quốc từ Nam Bộ ra Hà Nội do đồng chí Huỳnh Tấn Phát dẫn đầu, Bác Hồ ủy nhiệm cho đồng chí Phạm Văn Đồng thay mặt Đảng và Tổng bộ Việt Minh giao nhiệm vụ cụ thể để xây dựng, củng cố, phát triển tổ chức Đoàn, Đội để tham gia công cuộc kháng chiến, kiến quốc.

Thực hiện lời kêu gọi chống giặc ngoại xâm của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, thanh thiếu niên Sài Gòn, Chợ Lớn và cả Nam Bộ không sợ hy sinh xương máu đã nhất tề đứng lên anh dũng bước vào cuộc kháng chiến lâu dài, gian khổ.

Đêm 23-9-1945, một đơn vị thanh niên cảm tử Sài Gòn trong đó có một số thiếu niên gan dạ làm nhiệm vụ liên lạc đã bảo vệ các đồng chí cán bộ của Trung ương Đảng, Xứ ủy và ủy ban rút ra khỏi thành phố an toàn để tiếp tục chỉ đạo cuộc kháng chiến.

Tấm gương Lê Văn Tám tẩm xăng vào người làm cây đuốc sống đốt cháy kho xăng giặc được các cơ quan thông tin của ta phổ biến rộng rãi gây xúc động lớn và cổ vũ mạnh mẽ tinh thần chiến đấu của nhân dân, nhất là thanh thiếu niên Sài Gòn, Chợ Lớn cũng như Nam Bộ trong phong trào yêu nước chống giặc ngoại xâm. Những tin tức về các trận đánh ở Tân Định (ngày 24-9-1945) diệt trên 100 tên địch; trận tấn công bất ngờ trại lính Pháp trên đường Divuê (Hùng Vương ngày nay); trận đột kích phá Khám lớn Sài Gòn giải phóng tù chính trị còn lại; trận đột nhập nhà tên Dờlinhông diệt nhiều sĩ quan giặc... gây nên thanh thế lớn cho quân dân ta. Đặc biệt trận phục kích tại cầu chữ Y của Đội Thanh niên xung phong cảm tử do hai anh em Đoàn Tiến và Đoàn Dũng chỉ huy ngày 30-9-1945 diệt 2 xe vận tải chở đầy lính Pháp làm cho đồng bào Sài Gòn, Chợ Lớn và nhân dân cả nước thêm nức lòng, làm cho kẻ thù thêm nao núng tinh thần.

Sách "Miền Nam giữ vững thành đồng" của tác giả Trần Văn Giàu kể lại câu chuyện: Tại đầu đường Galiêni một tổ du kích đánh lựu đạn diệt 10 tên địch, ta có 2 chiến sĩ hy sinh. Một thiếu niên đi rải truyền đơn kêu gọi lính địch nổi lên phản đối chẳng may bị bắt. Viên sĩ quan Anh hỏi:

- Mày không sợ chết à?

Thiếu niên đó trả lời:

- Người sung sướng là được chết cho Tổ quốc.

Suy nghĩ một lúc, cảm phục tinh thần yêu nước nồng nàn của em, viên sĩ quan Anh liền ra lệnh thả em.

ở Biên Hoà, được sự giúp đỡ của các anh thanh niên cảm tử, một nhóm thiếu niên gồm gần 30 người cùng nhau tập hợp thành lập Đội Thiếu niên xung phong cảm tử Biên Hoà. Các đội viên tổ chức các nhóm nhỏ làm công tác liên lạc, trinh sát, giúp đỡ du kích trừ gian, diệt ngụy.

Hướng về Nam Bộ kháng chiến, cả miền Bắc và miền Trung tổ chức rầm rộ những "Ngày Nam Bộ", "Vũ khí cho Nam Bộ...". Phong trào "Nam tiến" để sát cánh cùng tuổi trẻ và nhân dân Nam Bộ đánh giặc sôi nổi khắp nơi. Tỉnh nào, thành phố nào cũng thành lập các đơn vị "Nam tiến". Tại Hà Nội, tấm gương người thiếu niên dũng cảm trốn trong toa chở than của đoàn tàu "Nam tiến" để cùng các anh Vệ quốc quân tham gia giết giặc đã hy sinh oanh liệt với chiếc bát sắt luôn đeo bên mình đã được truyền đi khắp các đơn vị và nhanh chóng đến với tuổi trẻ và đồng bào Thủ đô. Đồng đội gọi người chiến sĩ thiếu niên ấy là "Chiến sĩ Bát Sắt". Sau này, trong cuộc kháng chiến chống Pháp, thiếu niên Hà Nội đã lập Đội thiếu niên tình báo chiến đấu trong lòng địch với tên gọi "Đội Bát Sắt" để noi gương anh.

Trên mặt trận "Chống giặc đói", thực hiện lời kêu gọi của Bác Hồ kính yêu: "Tăng gia sản xuất! Tăng gia sản xuất ngay, tăng gia sản xuất nữa; đó là khẩu hiệu của chúng ta ngày nay. Đó là cách thiết thực của chúng ta để giữ vững quyền tự do, độc lập", thanh thiếu niên cả nước ra sức khai hoang vỡ đất, tận dụng mọi diện tích để trồng các loại cây lương thực ngắn ngày. Học sinh các trường, kể cả tiểu học lập các đội "Tăng gia tự túc", "Tăng gia và tiết kiệm", "Đội trồng khoai", "Đội trồng sắn"... cứ sau giờ học là tiến thẳng đến mảnh đất tăng gia. Đi đôi với việc sản xuất cây lương thực ngắn ngày là phong trào chăm sóc đàn gia cầm của thiếu nhi khắp các tỉnh miền Bắc. Thiếu niên tích cực tham gia cuộc vận động "Ngày đồng tâm cứu đói" (tức là mỗi tuần chọn 1 ngày để cả nhà dành một bơ gạo bỏ vào hũ gạo cứu đói).

Trên mặt trận chống giặc dốt, Chủ tịch Hồ Chí Minh dạy: "Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu. Vì vậy, tôi đề nghị mở một chiến dịch để chống nạn mù chữ". Người nhắc nhở toàn dân hăng hái tham gia dạy và học chữ quốc ngữ. "Những người đã biết chữ hãy dạy cho những người chưa biết chữ", những người chưa biết chữ hãy gắng sức mà học cho biết" và Người giao nhiệm vụ này cho tuổi trẻ. "Công việc này mong anh chị em thanh niên sốt sắng giúp đỡ". Thực hiện lời dạy của Bác Hồ kính yêu, tổ chức Đoàn các cấp đã tập trung huy động lực lượng thầy, cô giáo trẻ, học sinh, sinh viên (từ lớp lớn cấp tiểu học cho đến trung, đại học) tham gia vào đội ngũ những chiến sĩ diệt dốt. Trên khắp đất nước ta, các lớp bình dân học vụ được tổ chức từ thành phố, thị xã đến các vùng nông thôn xa xôi. Đêm đến, ở các làng mạc, bà con đốt đuốc, thắp đèn đến lớp; ở các thành phố, thị xã điện bừng sáng trong các trường, ở các trụ sở của các cơ quan (dành địa điểm cho nhân dân đến học). Học viên gồm các lứa tuổi khác nhau từ cụ già đến thiếu niên. Thầy giáo, cô giáo cũng gồm các lứa tuổi khác nhau. Có không ít những thiếu niên được các anh cán bộ phân công dạy chữ cho các bác, các cô chú trong thôn xóm. Riêng ở Hà Nội, tháng 10 năm 1945 đã có ngay hơn 2000 học sinh, sinh viên, thiếu niên tình nguyện tham gia làm "Chiến sĩ diệt dốt" thường xuyên. Sau một năm (tháng 10 năm 1945 đến tháng 10 năm 1946), ở Hà Nội đã có 95.665 người tham gia làm "Chiến sĩ diệt dốt" trong đó phần lớn vẫn là thanh, thiếu niên; cả nước tổ chức được 74.957 lớp học, kết quả giúp cho 2.500.000 người biết đọc, biết viết. Tại Nam Bộ, ở những địa phương giặc Pháp chưa đánh chiếm được, theo sự hướng dẫn của cán bộ, phong trào thiếu nhi chống mù chữ phát triển rất mạnh. Bài hát "Gieo ánh sáng" được phổ biến rộng rãi trong các em. Trước hết các em lo xoá mù chữ cho chính mình. Sau khi đã được "Sáng mắt, sáng lòng" các em lại lo gieo ánh sáng cho người khác. Kết quả to lớn trên mặt trận diệt dốt nêu trên có sự đóng góp đắc lực của hàng vạn thiếu niên từ Bắc đến Nam.

Cuối năm 1945, đội thiếu nhi Mai Hắc Đế do anh Nguyễn Hữu Lâm phụ trách đã tổ chức một cuộc diễu hành lớn để chống lại các hoạt động chống phá cách mạng của bọn Việt Cách, Việt Quốc. Đi đầu cuộc diễu hành là đội trống ếch rất oai hùng xuất phát từ đường Bà Triệu tiến đến vườn hoa Chí Linh. Hoà với tiếng trống là tiếng hô đả đảo bọn phản động. Nhiều bậc cao niên ở Hà Nội lúc ấy gọi tiếng trống của đội Mai Hắc Đế là tiếng trống cách mạng của thiếu nhi Việt Nam. Có một đội viên rất hăng hái trong đội trống sau này trở thành đại tá nhạc sĩ nổi tiếng trong quân đội, đó chính là nhạc sĩ Huy Thục, đội viên đội thiếu nhi Mai Hắc Đế.

Đầu năm 1946, mặc dù tình hình chiến sự ngày càng phức tạp, nhất là ở Nam Bộ và cực Nam Trung Bộ do thực dân Pháp ra sức thực hiện chiến tranh xâm lược nước ta lần nữa, nhưng để thực hiện quyền làm chủ của nhân dân và đập tan sự xuyên tạc của kẻ thù, Chính phủ và Chủ tịch Hồ Chí Minh quyết định tổ chức tổng tuyển cử trong cả nước để bầu ra Quốc hội đầu tiên của đất nước và xây dựng Hiến pháp của nước Việt Nam độc lập.

Hàng triệu thiếu niên tay cầm cờ, hoa tham gia cổ động cho cuộc bầu cử hết sức rầm rộ này. Với băng, cờ, biểu ngữ và tiếng trống ếch khua vang, từng đoàn thiếu nhi xuống đường đầu đội mũ ca lô bằng vải và cả bằng giấy cất cao tiếng hát những bài ca cách mạng vận động đồng bào đi bỏ phiếu. Đặc biệt ở các tỉnh Nam Bộ, mặc dù việc vận động nhân dân đi bầu cử gặp khó khăn nhưng nhiều thiếu niên đã luồn lách sâu vào các vùng bị giặc tạm chiếm phân phát truyền đơn kêu gọi đồng bào tham gia bầu cử. Tại Bến Tre, hàng trăm đội thiếu nhi kéo đi cổ động cho ngày bầu cử khắp các xóm, ấp từ sáng đến chiều (Bến Tre được Trung ương cho tranh thủ thời gian tổ chức bầu cử sớm để sẵn sàng chuẩn bị chống giặc). Thiếu nhi Nam Bộ còn tích cực tham gia cuộc vận động "Tuần lễ vàng". Lời cổ động mộc mạc từ các em làm xúc động lòng người:

Có vàng đổi súng đánh Tây
Cùng nhau quyên góp hỡi ai có vàng.

Sau "Tuần lễ vàng" đến "Tuần lễ đồng thau", thiếu nhi các tỉnh Nam Bộ chia ra thành từng nhóm nhỏ lặn lội khắp nơi để thu gom đồng thau của bà con đóng góp vì các em hiểu rằng các công binh xưởng của ta đang rất cần đồng để đúc đạn.

Ngày 6-1-1946 là ngày hội lớn của nhân dân và thanh thiếu niên nước ta. Sáng sớm tinh mơ, tiếng trống ếch và tiếng hát, tiếng hô khẩu hiệu của các Đội thiếu niên đã vang lên nhịp nhàng khắp các địa phương trong cả nước. Đồng bào theo chân các Đội thiếu niên đến các địa điểm bỏ phiếu để làm nhiệm vụ công dân của một nước độc lập sau hơn 80 năm mất nước. Bác Hồ kính yêu ứng cử ở Thủ đô Hà Nội được cử tri tín nhiệm cao nhất với 98,4% số phiếu bầu. Đại biểu Quốc hội trẻ nhất là anh Nguyễn Đình Thi mới bước vào tuổi 21, là nhà thơ, nhạc sĩ, là một cán bộ Đoàn đã từng hoạt động và rất gắn bó với phong trào thanh thiếu nhi.

Đảng, Bác Hồ kính yêu và Chính phủ ta rất hoan nghênh những đóng góp tích cực của phong trào thiếu nhi nước ta vào công cuộc kháng chiến và kiến quốc, góp phần không nhỏ vào công cuộc chống giặc ngoại xâm, chống giặc đói, chống giặc dốt cũng như xây dựng chính quyền cách mạng qua các hoạt động trong cuộc bầu cử Quốc hội.

Ngày 19-5-1946, mừng sinh nhật lần thứ 56 của Bác Hồ kính yêu, một cuộc diễu hành lớn chưa từng có của thiếu nhi toàn thành phố Hà Nội thay mặt cho thiếu nhi cả nước với trống rung, cờ mở và hát ca vang lừng từ nhiều địa điểm ở nội, ngoại thành kéo về hội tụ tại Phủ Chủ tịch trong niềm hân hoan phấn khởi, vui tươi to lớn.

Bác Hồ kính yêu đã dành những giờ phút hết sức quý hiếm của Người để gặp mặt các cháu. Bác xuất hiện giữa rừng hoa, rừng cờ, giữa hàng vạn thiếu niên với tình cảm thương yêu, trìu mến vô hạn. Bác căn dặn các cháu phải chăm học, vâng lời bố mẹ, cố gắng giũp đỡ bố mẹ trong công việc gia đình và tùy theo sức của mình góp phần vào sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc. Tiếng hô "Bác Hồ muôn năm", "Việt Nam độc lập muôn năm" vang động không ngớt... Bác Hồ ân cần tặng thiếu nhi Thủ đô một cây bách tán và dặn các cháu đem về trồng ở ấu Trĩ viên. Đây là món quà đầy ý nghĩa của Bác không những với thiếu nhi Thủ đô mà còn đối với thiếu nhi cả nước.

HẾT CHƯƠNG I

CHƯƠNG II
TUỔI NHỎ LÀM VIỆC NHỎ, THI ĐUA HỌC VÀ HÀNH THAM GIA KHÁNG CHIẾN GIÀNH THẮNG LỢI VẺ VANG (1946 - 1954)

Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ kính yêu, thiếu niên, nhi đồng trong cả nước theo lời dạy của Bác Hồ "Tuổi nhỏ làm việc nhỏ" đã góp phần tích cực vào sự nghiệp bảo vệ, củng cố Nhà nước dân chủ nhân dân, xây dựng chế độ mới và tích cực chuẩn bị cho cuộc kháng chiến lâu dài, gian khổ của dân tộc từ sau cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Hệ thống tổ chức Đoàn, Đội phát triển rộng khắp từ Bắc đến Nam, ngay cả trong các vùng bị thực dân Pháp tạm chiếm đóng ở Nam Bộ và Nam Trung Bộ.

Những ngày cuối năm 1946, tình hình trở nên hết sức khẩn trương trước dã tâm xâm lược nước ta lần nữa của thực dân Pháp. Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương Đảng được triệu tập khẩn cấp trong hai ngày 18 và 19-12-1946 đi tới quyết định phát động toàn dân đứng lên cầm vũ khí chống quân xâm lược, bảo vệ nền độc lập, tự do vừa mới giành được.

Đêm 19-12-1946, cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ. Chủ tịch Hồ Chí Minh ra Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến. Người dạy: ..."Chúng ta muốn hoà bình, chúng ta phải nhân nhượng. Nhưng chúng ta càng nhân nhượng, thực dân Pháp càng lấn tới, vì chúng quyết tâm cướp nước ta lần nữa!
Không! Chúng ta thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ.
Hỡi đồng bào!... Hễ là người Việt Nam thì phải đứng lên đánh thực dân Pháp để cứu Tổ quốc!"...

Tại Thủ đô Hà Nội cũng như ở các thành phố, thị xã như Hải Phòng, Hải Dương, Vinh, Huế, Đà Nẵng... tiếng súng giết giặc của quân dân ta từ già đến trẻ rền vang. Với lực lượng lớn, vũ khí hiện đại, giặc Pháp tưởng như sẽ dễ dàng đè bẹp quân dân Hà Nội. Nhưng điều ngược lại là chúng càng đánh càng chịu những thất bại nặng nề. Tuổi trẻ và nhân dân Thủ đô đã nêu cao tinh thần "Cảm tử cho Tổ quốc quyết sinh" và thề "Sống chết với Thủ đô". Tại Bắc Bộ Phủ, nơi làm việc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, một đại đội vệ quốc quân và 20 thanh niên tự vệ đã nêu quyết tâm chiến đấu đến cùng: "Chúng tôi còn, Bắc Bộ Phủ còn". Chiều ngày 20-12-1946, sau bao lần tấn công thất bại, giặc Pháp huy động 300 lính và 18 xe tăng mở trận đánh lớn vào Bắc Bộ Phủ. Các chiến sĩ ta chiến đấu hết sức ngoan cường, đẩy lùi nhiều đợt xung phong của giặc, tiêu diệt tại chỗ hơn 150 tên, bắn cháy 4 xe tăng. Theo lệnh cấp trên, chính trị viên trẻ tuổi Lê Gia Định cho bộ đội và thanh niên tự vệ rút quân để bảo toàn lực lượng chuẩn bị chiến đấu lâu dài. Lê Gia Định tình nguyện ở lại chặn địch. Anh đã dùng bom tiêu diệt xe tăng địch và hy sinh anh dũng. Tổ quốc ghi công truy tặng anh danh hiệu vẻ vang: "Cảm tử quân số 1" của Thủ đô.

Cùng với Vệ quốc quân và thanh niên tự vệ, hàng trăm thiếu niên anh dũng khắp các phố phường Hà Nội đã tham gia làm liên lạc viên, trinh sát viên cho bộ đội và dân quân, tự vệ. Nhiều Đội thiếu nhi có tổ chức chặt chẽ như Đội thiếu nhi Mai Hắc Đế, thiếu nhi Hoàng Cường, Đội thiếu nhi tình báo Bát Sắt... được thành lập và hoạt động mạnh trong lòng Thủ đô. Các thiếu niên gan dạ này được bộ đội đặt cho cái tên rất trìu mến, đó là "Vệ út". Vệ út có mặt khắp nơi, len lỏi giữa các đường phố ngổn ngang hào luỹ, chướng ngại vật dưới làn đạn của quân thù. Trong số các Vệ út của Hà Nội năm ấy, nổi lên nhiều tấm gương sáng như út Lai, liên lạc viên 12 tuổi của Trung đoàn Thủ đô. Lai thuộc lòng các ngõ ngách của mặt trận Liên khu I, nhiều lần leo ống máng, vượt mái nhà, luồn qua giao thông hào... dẫn đường cho bộ đội, truyền các mệnh lệnh của cấp trên cho các đơn vị thuộc trung đoàn. Có lần, trong một trận giáp chiến với giặc, bộ đội ta hết đạn nhưng ai cũng quyết tâm giữ vững trận địa, út Lai lao nhanh trước họng súng của kẻ thù liên lạc được với đơn vị bạn đến chi viện làm cho quân địch hoảng hốt tháo chạy. út Lai được cả đơn vị ngợi ca về tinh thần dũng cảm và trí thông minh.

Xuân Đinh Hợi (1947), đúng lúc cuộc chiến đấu giữa lòng Hà Nội đang diễn ra quyết liệt. Trên các chiến hào, hàng chục nghìn chiến sĩ, tự vệ, dân quân Thủ đô sạm đen khói súng sung sướng, xúc động đến nghẹn ngào đọc thư thăm hỏi, động viên của Bác Hồ. Bác viết: "Các em là đội cảm tử. Các em cảm tử để cho Tổ quốc quyết sinh. Các em là đại biểu cái tinh thần tự tôn, tự lập của dân tộc ta mấy nghìn năm để lại, cái tinh thần quật cường đó đã kinh qua Hai Bà Trưng, Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Quang Trung, Phan Đình Phùng, Hoàng Hoa Thám truyền lại cho các em. Nay các em gan góc tiếp tục cái tinh thần bất diệt đó để truyền lại nòi giống Việt Nam muôn đời về sau... Các em hăng hái tiến lên, lòng Già Hồ, lòng Chính phủ và lòng toàn thể đồng bào luôn luôn ở bên cạnh các em".

Sau gần hai tháng "Sống chết với Thủ đô" quân dân ta, trong đó có không ít các "Vệ út" đã góp phần đắc lực tiêu diệt trên 2000 tên địch, phá hủy và thu được nhiều vũ khí, đánh bại kế hoạch đánh nhanh thắng nhanh của kẻ thù, bảo vệ thành công các cơ quan đầu não của Nhà nước cách mạng. Đêm 17-2-1947, thực hiện chỉ thị của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Bộ chỉ huy ta ra lệnh cho Trung đoàn Thủ đô rút khỏi thành phố do đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao nay đã đến lúc phải trở về hậu phương xây dựng lực lượng lớn mạnh hơn nữa. Các đại đội dân quân tự vệ trong đó có đại đội tự vệ Thăng Long cùng được trở về các căn cứ ở ngoại thành tiếp tục tác chiến theo kế hoạch mới.

Rạng sáng hôm sau, phát hiện ra hàng nghìn chiến sĩ cảm tử Thủ đô không cánh mà bay, địch cho nhiều đơn vị tỏa ra đuổi theo quân ta trong đó có một lực lượng khá mạnh tiến về phía bãi ven sông Hồng theo hướng Bắc mà địch phỏng đoán là đường rút thần tình của Trung đoàn Thủ đô. Các cánh quân này đã bị đội du kích Hồng Hà do Nguyễn Ngọc Nại chỉ huy gồm 15 chiến sĩ rất trẻ tuổi chặn đánh kịch liệt và hy sinh anh dũng đến người cuối cùng. Cuộc hành quân đuổi theo Trung đoàn Thủ đô của địch thất bại hoàn toàn với hàng chục tên giặc đền mạng.

Các đại đội tự vệ thành rút ra ngoài bố trí lực lượng tiếp tục đánh địch trên các tuyến Hà Nội - Văn Điển, Hà Nội - Sơn Tây... Đại đội tự vệ Thăng Long cũng thực hiện kế hoạch phân tán đánh du kích như các đại đội khác trên tuyến Hà Nội - Hà Đông. Dương Văn Nội là liên lạc viên tuy tuổi còn nhỏ nhưng đã từng tham gia nhiều trận đánh trong lòng Hà Nội nay cùng theo đơn vị phân tán đóng quân ở làng Giá. Quê Nội ở Duy Tiên (Hà Nam), Nội gia nhập Đội tự vệ Thăng Long ngay từ đầu. Cả đại đội ai cũng yêu mến Nội vì lòng dũng cảm, ý thức tổ chức kỷ luật của em.

Sáng hôm ấy, lính địch có xe tăng yểm trợ đột ngột càn vào làng. Cả tiểu đội của Nội theo lệnh anh tiểu đội trưởng ra bố trí ven đê chờ địch, lựu đạn chất đầy trong các rọ tre để bên cạnh... ngoài súng và lựu đạn còn có cả dao, kiếm, mã tấu.

Tham gia trận chống càn này, cả đại đội tự vệ Thăng Long rải quân suốt dọc đê sông Đáy từ làng Giá ra đến Phùng. Dương Văn Nội cùng anh Lộc và bạn Đức trong cùng một tổ. Anh Lộc là chỉ huy có ba quả lựu đạn và cây súng tuyn; Đức có hai lựu đạn, 1 dao cán dài; Nội chỉ có cây súng trường. Đang ngồi dưới hào, không hiểu sốt ruột thế nào, anh Lộc nhổm người lên nhìn quanh quất, bỗng anh tháo khẩu tuyn đang quàng và hô lớn:

- Chúng nó kia rồi, chuẩn bị... đánh!

Nội thấy không phải một mà đến hai toán giặc đi vàng cả bờ ao bên kia. Nội kê súng lên bờ hào, Đức lăm lăm quả lựu đạn. Không khí thật căng thẳng. Rồi thì một hàng ba tên Lê dương mũi lõ đã ở trước đầu ruồi cây súng. Nội mím chặt môi, nheo mắt và nín thở.

Đoàng! Nòng súng của Nội rung lên giận dữ. Anh Lộc quay phắt lại và reo lên:

- Hay quá, ít ra là 2 thằng, xuyên táo rồi Nội ạ.

Toán lính giặc chạy tóe ra nhưng tên chỉ huy vừa bò vừa hò hét tập họp bọn chúng lại. Lúc này cả bên trái, bên phải và trước mắt đều có địch. Tình thế bắt buộc ta phải rút. Tiểu đội trưởng Lộc lại hô lớn, giọng anh đanh lại:


- Hai em chạy vào làng đi, trong làng có du kích của ta.
Nội và Đức chuẩn bị chiến đấu, nhưng anh Lộc hét lên:

- Không được, chạy vào làng đi, chỉ mình anh ở lại chặn chúng nó thôi.

Nội và Đức chạy ào vô làng giữa lúc loạt súng tuyn của anh Lộc vang lên cùng với hàng tràng liên thanh của địch nhả chéo lại. Bỗng chân Nội như bước hẫng, đau nhói ở ngực và ngã xuống...

Dương Văn Nội là một trong những liệt sĩ thiếu niên đầu tiên được Chính phủ ta tặng thưởng Huân chương Chiến công hạng Hai và sau này được tặng danh hiệu vẻ vang: Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân (1997).

Cùng với Hà Nội, thiếu niên các thành phố, thị xã trong cả nước đã hăng hái tham gia kháng chiến. Tại Nam Định, hơn 800 quân Pháp bị vây chặt trong thành phố 60 ngày đêm. Hàng chục trận tấn công tiêu diệt giặc của bộ đội, dân quân, tự vệ có sự tham gia của các Đội thiếu niên cảm tử, nhất là các trận phục kích táo bạo gần nơi đóng quân của giặc làm cho chúng rất hoang mang. Các đội viên thiếu niên cảm tử giả làm bé đánh giày, bé bán bánh nhưng mang theo lựu đạn diệt địch ngay trên đường phố và các vùng phụ cận. Hơn 400 tên giặc đã đền mạng nói lên tinh thần chiến đấu kiên cường, liên tục của quân dân ta ở Nam Định. Sau Đại hội Đoàn toàn tỉnh lần thứ nhất (10-1947), Đội thiếu niên tiền phong của tỉnh được thành lập để thu hút các em vào việc học tập, rèn luyện và tham gia kháng chiến. Trong những ngày cùng cha anh đứng lên cứu nước, ở Nam Định đã xuất hiện tấm gương Phạm Đỗ Hải, 13 tuổi làm liên lạc cho Trung đoàn 34 Tất Thắng (Bộ đội địa phương). Trong khi đang làm nhiệm vụ thì Phạm Đỗ Hải chẳng may bị giặc bắt, Hải nhanh chóng huỷ hết tài liệu. Đặc biệt, Hải còn thăm dò thái độ phản chiến của 2 lính Phi trong quân đội thực dân rồi dẫn 2 người lính đó cùng trốn trại về hàng Chính phủ Việt Nam. Được tin này, Bác Hồ kính yêu đã gửi thư khen ngợi, biểu dương Phạm Đỗ Hải. Tại Huế, cuộc chiến đấu kéo dài hơn một tháng với những đợt tấn công táo bạo của quân ta. Hàng trăm đội viên thiếu niên đã tham gia làm liên lạc, làm trinh sát cho bộ đội và tự vệ chiến đấu; đặc biệt là giúp đồng bào tản cư ra khỏi thành phố để tránh bom đạn. Mỗi khu phố có một tổ thanh, thiếu niên làm nhiệm vụ giữ gìn trật tự, an ninh và tiếp tế cho bộ đội. Tại Đà Nẵng, 10.000 quân Pháp bị vây hãm liên tiếp 3 tháng trong thành phố và liên tiếp bị quân dân Quảng Nam kiên cường giết giặc cứu nước là các chiến sĩ trẻ tuổi Ngô Văn Minh, Trần Đức, Ngô Hiệp và đội quyết tử của thiếu niên thành phố được thành lập vào đầu năm 1947. Đồng chí Phạm Văn Đồng, phái viên của Chủ tịch Hồ Chí Minh đang công tác ở miền Trung được Bác Hồ ủy nhiệm thay mặt Chính phủ trao tặng Mặt trận Quảng Nam - Đà Nẵng lá cờ thêu hai chữ vàng "Giữ vững".

Các Đội thiếu niên giết giặc, Đội thiếu niên chiến đấu, Đội thiếu niên tuyên truyền xung phong, Đội thiếu niên quyết tử, cảm tử... được thành lập ở Sài Gòn, Đồng Tháp Mười, Biên Hòa, Cần Thơ và khắp các tỉnh... Hàng nghìn đơn vị du kích xã, ấp phường được thành lập, theo đó các Đội thiếu niên đã noi gương các anh chị thanh niên làm nhiệm vụ kháng chiến tuỳ theo sức của mình.

Một trong những Đội thiếu nhi hoạt động tích cực của các tỉnh Nam Bộ lúc ấy là Đội thiếu nhi Biên Hòa do các anh Hồ Thiện Ngôn và Thanh Sơn phụ trách. Đội tập họp các toán thiếu nhi từ các cơ quan tỉnh Đoàn, Trung đoàn 310, Ty Công an, Ty Thông tin tuyên truyền, cơ quan Hội Phụ nữ và một số huyện sở tại ở căn cứ kháng chiến. Tổ chức Đội cho ra tập san "Măng non" và ban văn nghệ đi biểu diễn tại nhiều xã, huyện như Tân Uyên, Mỹ Lộc, Châu Thành, Vĩnh Cửu... có khi còn luồn sâu vào ven đô Sài Gòn tạm bị chiếm. Những bài hát, bài thơ cách mạng từ các em vang lên chẳng những thu hút bè bạn của các em khắp các vùng mà còn góp phần tạo nên không khí kháng chiến sôi động trong đồng bào các giới.

Cũng vào thời gian đó, ở Rạch Giá, Mỹ Tho, các anh Huỳnh Văn Châu và Nguyễn Anh Ngọc xây dựng các Đội thiếu nhi trong tỉnh. Đội thiếu nhi Rạch Giá do Ty Công an đỡ đầu trang bị các phương tiện hoạt động như xuồng, đàn, đèn... Các Đội thiếu nhi này hoạt động rất sôi nổi được nhân dân khắp vùng yêu mến. Tại Bạc Liêu, phong trào thiếu nhi cứu quốc bắt đầu bằng việc mở một trường dạy văn hóa cho 140 em. Tỉnh Đoàn thành lập Đội thiếu nhi mang tên "Chim Việt" do Ty Thông tin tuyên truyền đỡ đầu. Đội thiếu nhi "Chim Việt" sau đổi thành Đội thiếu nhi tuyên truyền xung phong mang tên Lý Tự Trọng. Đến cuối năm 1947, Xứ Đoàn TNCQ Nam Bộ đã chỉ đạo xây dựng Đội khắp các tỉnh kể cả vùng tạm chiếm. Nội dung giáo dục được thể hiện qua khẩu hiệu chung là: "Yêu Tổ quốc, yêu đồng bào, yêu Bác Hồ". Trong hai năm 1946 và 1947, tổ chức thiếu nhi cứu quốc huyện Long Thành đã phát triển trong khắp 30 xã của huyện, mỗi xã có một Đội. Cấp huyện có Ban Chấp hành thiếu nhi huyện do anh Trần Khắc Minh làm thư ký. Có thể nói phong trào thiếu nhi Nam Bộ những năm đầu kháng chiến có nét đặc sắc.

Sau khi cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ, trên miền Bắc các đồng chí phụ trách công tác thiếu nhi ở TW và Hà Nội như Hồ Trúc, Nguyễn Tiên Phong, Phong Nhã... được điều động lên Việt Bắc, một số đồng chí khác được điều động về Liên khu III tiếp tục làm công tác thiếu nhi trong đó có đồng chí Nguyễn Hiệp, Phạm Triều, Nguyễn Lê Khanh... Liên khu đoàn III đã thành lập Ban phụ trách Thiếu nhi Liên khu III gồm các đồng chí nêu trên. Ngay sau khi nhận nhiệm vụ Ban phụ trách đã soạn tài liệu và mở khóa huấn luyện cán bộ đầu tiên mang tên "khóa Bác Hồ". Thời gian học là 15 ngày, đối tượng triệu tập chủ yếu là trưởng ban thiếu nhi huyện của 6 tỉnh hữu ngạn sông Hồng, đến tháng 8 năm 1947 mở tiếp "hai khóa Bác Hồ"; dành riêng cho cán bộ phụ trách thiếu nhi huyện và thêm cán bộ tỉnh thuộc 5 tỉnh tả ngạn sông Hồng. Cuối năm 1947, Ban phụ trách thiếu nhi Liên khu đoàn III mở hội nghị cán bộ phụ trách thiếu nhi toàn Liên khu tại nhà xứ Sở Kiện (Kiện Khê - Hà Nam). Công tác huấn luyện cán bộ được tiếp tục trong năm 1948 với 5 khóa nữa. Giữa năm 1949, hội nghị cán bộ thiếu nhi Liên khu III được tổ chức lần thứ hai ở Kiến Xương (Thái Bình). Ngoài việc mở các lớp huấn luyện như trên đã nêu, Ban phụ trách thiếu nhi Liên khu III còn cho xuất bản tờ tạp chí hàng tháng lấy tên là "Vững Tiến" xuất bản được 10 kỳ. Sau hội nghị cán bộ phụ trách thiếu nhi lần thứ nhất, phong trào đỡ đầu Trung đoàn Tây Tiến, Trung đoàn anh nuôi của thiếu nhi Liên khu III được phát động. Một lớp cán bộ phụ trách thiếu nhi thuộc 11 tỉnh Liên khu III đã trưởng thành và được giao trách nhiệm phụ trách công tác thiếu nhi trong giai đoạn Kháng chiến mới. Các đồng chí trong Ban phụ trách thiếu nhi Liên khu III trước đây được điều động lên nhận nhiệm vụ ở TW Đoàn.

Sau gần 2 năm toàn quốc kháng chiến, theo dõi những cống hiến về nhiều mặt của thiếu nhi cả nước, vào dịp kỷ niệm Quốc khánh 2-9-1947, Bác Hồ kính yêu đã gửi thư khen ngợi thiếu nhi cả nước. Bác viết: "Trong cuộc Cách mạng Tháng Tám và trong cuộc kháng chiến bây giờ đã có nhiều cháu tham gia. Từ Nam chí Bắc có nhiều thiếu nhi đã oanh liệt hy sinh cho Tổ quốc, có nhiều thiếu nhi bị địch giết hại một cách thảm thương. Bác cùng các cháu kính cẩn nghiêng mình trước linh hồn các liệt sĩ thiếu niên đó...

Bác rất vui lòng biết rằng nhiều cháu đã hăng hái giúp việc trong các đơn vị bộ đội và dân quân. Nhiều cháu đã tổ chức tham gia sản xuất, trồng lúa, trồng ngô, nuôi gà, nuôi vịt (thiếu nhi Hải Phòng); nhiều cháu vào tuyên truyền xung phong (thiếu nhi Quảng Yên); nhiều cháu giúp việc bình dân học vụ,v.v... Còn cháu nào cũng biết siêng học, siêng làm, biết ăn ở sạch sẽ, biết giữ kỷ luật, lễ phép, thế là tốt lắm. Bác khuyên các cháu gắng sức thêm. Việc gì có ích cho kháng chiến, có ích cho Tổ quốc thì các cháu nên gắng sức làm. Làm được bao nhiêu tốt bấy nhiêu. Tuổi các cháu còn nhỏ thì các cháu làm những công việc nhỏ. Nhiều công việc nhỏ cộng lại thành công việc to. Bác mong các cháu làm việc và học hành cho xứng đáng là nhi đồng của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thống nhất và độc lập". Đây thực sự là những lời dạy của một người cha, người bác hết sức ân cần, trìu mến; rất giản dị, rất gần gũi mà mọi thiếu niên, nhi đồng đều có thể làm theo. Bức thư đã đến với hàng triệu thiếu nhi từ khắp mọi miền đất nước ta trong khói lửa của cuộc kháng chiến. Thời gian này ở khắp các tỉnh Nam Bộ, kể cả vùng địch tạm chiếm nổi lên phong trào "Một con gà, một bụi chuối" để tham gia kháng chiến do Xứ Đoàn phát động. Có nơi cả bãi chuối của các em bị giặc đi càn chặt hết, nhưng sau đó gốc chuối lại đâm nhiều chồi, mọc thành hai ba bụi chuối. Còn gà thì có đội viên nuôi đến vài chục con. Nghe tin hoặc gặp bộ đội hành quân qua, các em cử đại biểu mang những lồng gà nặng trĩu để ủng hộ bộ đội. Đội thiếu nhi Đồng Tháp là một trong những đội vừa tham gia làm liên lạc, trinh sát đánh du kích giỏi vừa tham gia tăng gia sản xuất giỏi được Xứ Đoàn khen thưởng. Trong khi kẻ thù còn hung hãn chiếm đóng nhiều thành phố và làng mạc trên đất nước ta, Bác Hồ vẫn khuyên nhủ thiếu nhi học tập, ra sức rèn và làm những việc vừa sức mình góp phần vào cuộc kháng chiến của dân tộc.

Ngay sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, nhất là trong những năm 1946, 1947, 1948, Đảng ta và Bác Hồ kính yêu đã dành sự quan tâm lớn đến công tác thanh thiếu nhi. Bác và Thường vụ Trung ương Đảng giao cho đồng chí Phạm Văn Đồng, Chủ nhiệm Tổng bộ Việt Minh trực tiếp phụ trách công tác thanh thiếu nhi, Ban Thường vụ Trung ương Đảng và Bác Hồ nhất trí cho Đoàn Thanh niên Cứu quốc tổ chức Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ nhất vào cuối năm 1945 và điện cho Xứ Đoàn Nam Bộ cử đoàn đại biểu ra Hà Nội dự Đại hội. Xứ ủy Nam Bộ đã giao cho đồng chí Huỳnh Tấn Phát lập đoàn đại biểu và lên đường ngay. Cuối tháng 11 năm 1945, đoàn đại biểu thanh niên Nam Bộ đã đến Hà Nội và được gặp Bác. Khi nghe đồng chí Huỳnh Tấn Phát báo cáo tinh thần chiến đấu của thanh thiếu nhi Sài Gòn - Chợ Lớn và Nam Bộ, Bác rất xúc động. Người lấy khăn thấm nước mắt. Tiếc rằng do tình hình chung ngày càng khẩn trương, tuổi trẻ phải tập trung mọi sức lực và tâm trí vào công cuộc kháng chiến, kiến quốc mà lúc này là ba việc lớn chống giặc ngoại xâm, chống giặc đói, giặc dốt, do đó Đoàn ta đã kiến nghị với Ban Thường vụ Trung ương Đảng, với Bác và Tổng bộ Việt Minh xin hoãn Đại hội cấp Trung ương. Tuy nhiên, hệ thống tổ chức Đoàn đã hình thành từ cấp tỉnh, thành lên cấp Xứ Đoàn cho đến Trung ương (lâm thời). Mỗi Xứ Đoàn, tỉnh Đoàn có một ủy viên Thường vụ hoặc ủy viên chấp hành làm trưởng ban (nơi có thành lập Ban thiếu nhi).

Để lãnh đạo phong trào thanh thiếu nhi cả nước và xây dựng, củng cố tổ chức Đoàn, Đội ngày càng vững mạnh, khắc phục những lệch lạc trong quá trình tiến hành công tác vận động thanh thiếu nhi. Ngày 1-9-1947, Ban Thường vụ Trung ương Đảng đã ra Chỉ thị số 17/CTTW. Đây là một văn kiện hết sức quan trọng của Đảng về công tác vận động thanh thiếu nhi trong năm đầu của cuộc kháng chiến trường kỳ gian khổ chống thực dân Pháp xâm lược. Chỉ thị đã đề ra 8 điểm về công tác thiếu nhi và đặt ra yêu cầu cho các cấp ủy Đảng và cấp bộ Đoàn phải thực hiện ngay.

Dưới tiêu đề lớn "Vận động thiếu nhi", chỉ thị viết rõ 8 điểm đó là:

1. Các cấp bộ trong Đoàn thanh niên phải có người chuyên môn phụ trách thiếu nhi.
2. Phải đào tạo và đưa thiếu nhi tham gia công việc kháng chiến, thông tin, liên lạc, do thám, cổ động kháng chiến.
3. Phải mở những lớp dạy chữ cho các em biết chữ và huấn luyện sơ lược về chính trị cho các em.
4. Nên giúp đỡ thiếu nhi ra sách, báo chí để giáo dục riêng cho thiếu nhi (khu III đã có tờ Xung phong của thiếu nhi Thái Bình).
5. Nêu cao những thành tích của thiếu nhi.
6. Giúp đỡ các trẻ em lưu lạc vì chiến tranh (Hội bảo vệ nhi đồng).
7. Các nơi phải gửi kinh nghiệm công tác thiếu nhi cho thanh vận Trung ương.
8. Tổ chức thiếu nhi ở các nơi đều do Đoàn thanh niên phụ trách và nếu có thể được thì tổ chức cần phải thống nhất đến tỉnh.

Vậy các đồng chí các cấp phải thực hiện ngay theo đúng chỉ thị này.

Qua 8 điểm mà chỉ thị 17/CTTW đã nêu trên, chúng ta càng thấy rõ sự quan tâm đặc biệt đối với công tác thiếu nhi của Đảng và Bác Hồ. Nội dung 8 điểm vừa là những nhiệm vụ cụ thể vừa là sự khái quát đường hướng giáo dục, bồi dưỡng thiếu nhi trong thời kỳ cách mạng rất đặc thù vừa phải đưa cuộc kháng chiến đến thắng lợi, vừa phải kiến quốc, trong đó có vấn đề hình thành một lớp người đáp ứng yêu cầu của tình hình, nhiệm vụ đang đặt ra.

Với quan điểm thực tiễn và quan điểm quần chúng sâu sắc, Đảng đặt ra yêu cầu "Các nơi phải gửi kinh nghiệm công tác thiếu nhi cho thanh vận Trung ương".

Chỉ thị 17/CTTW được phổ biến trong toàn quốc. Các cấp ủy Đảng và cấp bộ Đoàn tổ chức nghiên cứu, học tập và thực hiện nghiêm túc qua những đoàn kiểm tra đôn đốc của tiểu ban thanh vận Trung ương.

Từ ngày 5 đến ngày 8-12-1947, Đại hội Xứ Đoàn Thanh niên Cứu quốc Nam Bộ được triệu tập tại căn cứ kháng chiến Đồng Tháp Mười. Đồng chí Lê Duẩn, Bí thư Xứ ủy đã trực tiếp chỉ đạo Đại hội và có bài phát biểu quan trọng về công tác vận động thanh thiếu nhi. Đại hội đã thảo luận và thông qua nhiều nhiệm vụ quan trọng của Đoàn và phong trào thanh thiếu nhi Nam Bộ.

Chấp hành chỉ thị số 17/CTTW Đại hội đã vạch ra đề án công tác thiếu nhi của Xứ Đoàn đã có từ trước được củng cố và tăng cường với nhiều đồng chí được điều động từ các tỉnh lên. ở các tỉnh miền Bắc và miền Trung, qua các Đại hội Đoàn, công tác thiếu nhi có bước phát triển mới mà nét nổi bật là tăng cường các hoạt động mang tính giáo dục, khắc phục tình trạng chỉ huy động các em tham gia phục vụ cuộc kháng chiến, mà lơ là nhiệm vụ chính là học tập, rèn luyện...

Thu - Đông năm 1947, giặc Pháp huy động lục quân và thủy quân mở trận tấn công lớn vào căn cứ địa Việt Bắc với âm mưu tiêu diệt bộ đội và các cơ quan đầu não của ta. Dưới sự lãnh đạo tài tình của Bác Hồ kính yêu và Bộ Tổng tư lệnh, quân dân ta đã đánh bại hoàn toàn cuộc hành quân của giặc, tiêu diệt đoàn tàu chiến của chúng trên dòng sông Lô oai hùng, làm tiêu tan hy vọng đánh nhanh, thắng nhanh của quân thù. Trong những ngày bộ đội ta trèo đèo lội suối để đánh địch, hàng trăm đội viên thiếu niên các dân tộc đã tham gia làm liên lạc dẫn đường cho bộ đội, tiếp tế lương thực, làm trinh sát, giúp đỡ đồng bào tản cư tránh sự khủng bố của quân thù...

Bác Hồ rất khen ngợi những đóng góp của thiếu nhi trong chiến thắng Thu - Đông 1947 của quân dân ta ở Việt Bắc. Xuất phát từ tình hình thực tế của cuộc kháng chiến đang diễn ra trong cả nước từ Bắc đến Nam, từ những việc làm và sự đóng góp với tinh thần tự giác, yêu nước, yêu anh bộ đội, yêu nhân dân của các em, vào tháng 2 năm 1948, Bác Hồ đề xướng sáng kiến tổ chức phong trào hành động cách mạng của thiếu nhi Việt Nam lấy tên là "Phong trào Trần Quốc Toản". Bác viết thư gửi các cháu:

"Qua năm mới, Bác đề nghị các cháu làm một việc là các cháu tổ chức những Đội Trần Quốc Toản. Trần Quốc Toản là ai? Tổ chức thế nào và để làm gì?

1. Cách đây chừng 700 năm, quân phong kiến Mông Cổ đánh chiếm gần nửa châu Âu, chiếm gần hết châu á và lấy cả nước Trung Hoa. Lúc đó quân phong kiến Mông Cổ đem 30 vạn binh đến đánh nước ta. Do ông Trần Hưng Đạo cầm đầu, tổ tiên ta trường kỳ kháng chiến đánh tan quân phong kiến Mông Cổ, nước ta lại được độc lập. Trần Quốc Toản là cháu ông Trần Hưng Đạo lúc đó mới 15, 16 tuổi cũng đi đánh giặc lập được nhiều chiến công.
2. Bác không mong các cháu tổ chức những đội Trần Quốc Toản để đi đánh giặc và lập được nhiều chiến công nhưng mà cốt để tham gia kháng chiến bằng cách giúp đỡ đồng bào.
3. Từ 5 đến 10 cháu tổ chức thành một Đội giúp nhau học hành, khi học rảnh, mỗi tuần mấy lần cả đội đem nhau đi giúp đồng bào, trước giúp các nhà chiến sĩ, thương binh, lần lượt giúp những nhà ít người. Sức các cháu làm được việc gì thì giúp việc ấy. Thí dụ: quét nhà, gánh nước, lấy củi, xay lúa, giữ em, dạy chữ quốc ngữ, v.v...

Đội này thi đua với đội khác. Mỗi tháng một lần, các đội báo cáo cho Bác biết. Đội nào giỏi hơn, Bác sẽ gửi giấy khen. Đó là ý kiến của Bác. Nếu cháu nào có nhiều sáng kiến tìm ra nhiều cách giúp đỡ càng tốt.
Các cháu nên hiểu rằng giúp đỡ đồng bào tức là tham gia kháng chiến. Và do đó các cháu sẽ luyện tập cái tinh thần siêng năng và bác ái để sau này thành người công dân tốt của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, độc lập, tự do, hạnh phúc.

Thanh thiếu nhi và đồng bào cả nước rất phấn khởi và xúc động được đọc thư của Bác, càng thấy tình thương yêu bao la, sâu sắc của Bác đối với "phong trào Trần Quốc Toản". Phong trào Trần Quốc Toản rất phù hợp với tâm lý và nguyện vọng của thiếu nhi vì vậy, có ý nghĩa lớn trên nhiều mặt đối với hoạt động của Đội. Trong hoàn cảnh phải cùng với Ban Thường vụ Trung ương Đảng và Chính phủ giải quyết trăm công nghìn việc nhằm đưa cuộc kháng chiến của nhân dân ta ngày càng giành nhiều thắng lợi, Bác Hồ không quên nghĩ đến các cháu, đề xuất với các cháu một phong trào hành động vô cùng hấp dẫn, cháu nào cũng có thể đóng góp cho kháng chiến. Công việc đầu tiên của các đội Trần Quốc Toản như lời Bác dạy là "giúp nhau học hành". Như vậy, dù trong khói lửa chiến tranh, Bác vẫn đặt nhiệm vụ hàng đầu cho thiếu nhi là học tập, và sau giờ học là "đem nhau đi giúp đồng bào", và "giúp đỡ đồng bào tức là tham gia kháng chiến". Thư Bác Hồ gửi thiếu nhi tháng 2 năm 1948 về công tác Trần Quốc Toản vừa là sáng kiến lớn về chủ trương với mục đích, ý nghĩa rõ ràng; vừa là kế hoạch tổ chức hướng dẫn hành động cụ thể. Sự chăm sóc của Bác đối với phong trào thiếu nhi thật to lớn biết
nhường nào.

Trung thu năm ấy (1948), Bác Hồ kính yêu không quên gửi thư cho thiếu nhi cả nước. Bác viết: "Tết Trung thu là Tết của các cháu. Năm nay vì thực dân Pháp hung ác muốn cướp nước ta, chúng ta phải ra sức kháng chiến để giữ lấy Tổ quốc, để các cháu khỏi phải làm nô lệ... Thấy các cháu không được ăn Tết vui vẻ, lòng Bác rất áy náy và thêm căm giận bọn phản động Pháp. Chắc các cháu cũng vậy nhỉ? Bác hứa với các cháu: các bác, các chú, toàn thể đồng bào ra sức đấu tranh để xua đuổi bọn thực dân phản động, để trường kỳ kháng chiến sẽ thắng lợi; thống nhất, độc lập sẽ thành công, để các cháu ăn Tết Trung thu vui vẻ như năm kia, năm ngoái. Bác sẽ ăn Tết vui vẻ với các cháu.

Cùng với sáng kiến phát động phong trào Trần Quốc Toản (2-1948) trong thanh thiếu nhi cả nước, thư Trung thu (9-1948) gửi thiếu nhi của Bác Hồ một lần nữa nói lên mối quan tâm ân cần, sâu sắc của vị cha già dân tộc đối với đàn cháu thân yêu vì mục đích cao cả "giữ lấy Tổ quốc để các cháu khỏi phải làm nô lệ" và "thấy các cháu không được ăn Tết vui vẻ, lòng Bác rất áy náy và thêm căm giận bọn phản động Pháp". Có tình thương nào cao hơn thế?

Sau hơn một năm từ khi phong trào lập các đội Trần Quốc Toản do Bác Hồ kính yêu phát động, tại Hội nghị thanh vận toàn quốc giữa năm 1949 do Trung ương Đảng triệu tập, tiểu ban thanh vận và Ban Chấp hành Trung ương Đoàn Thanh niên Cứu quốc đã có bản báo cáo 01 về tổng kết công tác Trần Quốc Toản, trong đó nêu rõ riêng các tỉnh Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ đã thành lập được 15.320 đội Trần Quốc Toản của thiếu nhi. Các em rất phấn khởi tham gia hoạt động: trong nhà trường thì giúp nhau thi đua học tập, ngoài nhà trường thì giúp đỡ đồng bào nhất là gia đình bộ đội, neo đơn, thương binh, liệt sĩ,v.v... nhiều Tỉnh Đoàn, Khu Đoàn, Liên khu Đoàn đã tổ chức các "Trại Trần Quốc Toản", "Hội nghị công tác Trần Quốc Toản", "Liên hoan Trần Quốc Toản", "Tháng Trần Quốc Toản" (nhân ngày thương binh liệt sĩ). Tỉnh Đoàn Hưng Yên, Tỉnh Đoàn Thanh Hóa mở trại và hội nghị Trần Quốc Toản để biểu dương các đội và các thiếu nhi có thành tích xuất sắc. Tỉnh Đoàn Quảng Nam - Đà Nẵng, Quảng Ngãi và Liên khu Đoàn V mở trại Trần Quốc Toản với rất nhiều tấm gương xuất sắc làm công tác Trần Quốc Toản tham gia. ở Tây Ninh, đội thiếu nhi Thạch An có nhiều thành tích xuất sắc trong việc giúp đỡ đồng bào, nhất là giúp các mẹ chiến sĩ, các gia đình có khó khăn, Đội còn lập nhóm ca vũ Chim Xanh để vừa làm công tác Trần Quốc Toản, vừa hoạt động văn nghệ, Đội được Xứ Đoàn, Tỉnh Đoàn và ủy ban tặng bằng khen... Sau Đại hội Đoàn lần thứ nhất liên tỉnh Hải Phòng - Kiến An, công tác Đội được tăng cường và Liên tỉnh Đoàn đã có kế hoạch phát triển phong trào Trần Quốc Toản. Trong 2 năm 1948 - 1949 có 35 đội Trần Quốc Toản được khen thưởng bằng nhiều hình thức. Tháng 12 năm 1949, Đại hội Đoàn TNCQ Liên khu V lần thứ nhất được triệu tập tại Hoài Nhơn có 10 đội viên Trần Quốc Toản xuất sắc được tham dự Đại hội và nhận phần thưởng.

Vào thời gian này, từ núi rừng Tây Bắc nổi lên tấm gương hy sinh kiên cường của một thiếu niên anh dũng người Mông, đó là Vừ A Dính sinh năm 1934 tại Pú Nhung, một bản thuộc vùng núi cao tỉnh Lai Châu. Vừ A Dính làm liên lạc cho cơ sở Việt Minh ở huyện Tuần Giáo do anh Trần Quốc Mạnh phụ trách. Là một thiếu niên hiền lành, ít nói nhưng tích cực trong mọi việc được giao. Ngày 15-6-1949, trên đường đi liên lạc từ Tuần Giáo trở về Pa Ao, Vừ A Dính bị lính Tây phục kích bắt được. Tại nhà giam Tuần Giáo, Dính bị giặc tra tấn hết sức dã man làm gãy cả hai chân nhưng vẫn không lấy được lời khai nào. Chúng trói Vừ A Dính rồi khiêng lên rừng và bắt chỉ nơi cán bộ, bộ đội ở. Đến đâu Dính cũng lắc đầu trả lời: "Không biết" mặc dầu đó là những nơi Dính đã từng đến đưa tài liệu, nhận chuyển tài liệu cho các đơn vị bộ đội và cơ sở Việt Minh. Suốt ngày bị giặc hành hạ, Vừ A Dính một mực kiên cường giữ vững khí tiết. Quân giặc dã man giết hại Vừ A Dính rồi treo lên cây để phục kích chờ bắt những cán bộ, chiến sỹ của ta đến tìm Dính nhưng chúng cũng đã thất bại. Xác Vừ A Dính đã được nhân dân ta tìm thấy và an táng dưới một gốc đào. Sau này đơn vị của Dính đã đưa anh về an nghỉ tại nghĩa trang liệt sỹ Tuần Giáo. Anh được Đảng, Nhà nước ta truy tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang. Liệt sỹ thiếu niên Vừ A Dính là một trong những tấm gương sáng của tuổi nhỏ Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Pháp.

Theo sự chỉ đạo của Trung ương Đoàn, các tỉnh, Thành Đoàn và Khu Đoàn, Liên khu Đoàn đều phải thành lập các Ban thiếu nhi trực thuộc Ban Chấp hành Đoàn cùng cấp, đây là một quyết định rất quan trọng để thực hiện Nghị quyết Hội nghị thanh vận do Trung ương Đảng triệu tập vào mùa hè năm 1949 như đã nêu trên.

Cũng trong năm này (1949), sau khi phong trào chung được phục hồi, nhiều cơ sở Đoàn ở Hà Nội được củng cố và phát triển. Mặc dù địch đàn áp, khủng bố gắt gao, Thành Đoàn chủ trương xây dựng các tổ thiếu nhi hoạt động bí mật trong nội thành chủ yếu là giúp cán bộ, đoàn viên trong công tác liên lạc, trinh sát... Thực hiện chủ trương của Thành ủy, từ năm 1949, Thành Đoàn lập các Đội thiếu niên ở các vùng ven nội; mỗi thôn có 1 Đội thiếu niên nam và 1 Đội thiếu niên nữ do các anh chị nam, nữ đoàn viên phụ trách. ở cấp xã có Ban huynh trưởng. Thành Đoàn còn cho xuất bản 2 tờ báo: Tờ "Nhựa sống" cho đối tượng cán bộ, đoàn viên, thanh niên và tờ "Thiếu nhi Hoàng Diệu" cho thiếu nhi và các ban huynh trưởng. Đội thiếu niên "tình báo Bát Sắt" được thành lập tại căn cứ Nhị Khê do cơ quan Công an và tổ chức Đoàn quận VI tuyển chọn, huấn luyện, chỉ đạo hoạt động liên tục trong nhiều năm tại nội thành với lực lượng ngày càng phát triển. Đây là một đơn vị của những "Chiến sĩ tình báo tí hon" nhưng rất mưu trí, thông minh và táo bạo trong hoạt động. Theo sự phân công của tổ chức, các đội viên đã bám sát tình hình của bọn Pháp và bọn nguỵ trong từng địa phương ở nội, ngoại thành để báo cho đơn vị. Căn cứ vào nguồn tin do các đội viên cung cấp, hai chiến sĩ công an trẻ tuổi Trần Bình và Đặng Đình Kỳ đã đột nhập bí mật vào nội thành trừng trị tại chỗ tên Việt gian Trương Đình Tri, Chủ tịch Hội đồng an dân Bắc Việt. Được tin này, từ chiến khu Việt Bắc Bác Hồ kính yêu đã quyết định tặng thưởng các chiến sĩ Huân chương Kháng chiến hạng Nhất. Đội thiếu niên tình báo Bát Sắt còn góp phần tích cực cung cấp nhiều thông tin cần thiết về tình hình địch để quân ta tổ chức các trận tập kích vào nội thành thắng lợi. Các đội viên còn trực tiếp rải truyền đơn, treo cờ đỏ sao vàng để kỷ niệm các ngày lễ lớn khắp các khu phố nội thành làm cho địch hoang mang, lo sợ. Đặc biệt là Đội đã cung cấp khá đầy đủ về lý lịch, chỗ ăn ở, đi lại của những tên quan Tây và bọn Việt gian đầu sỏ để ta cảnh cáo hoặc trừ khử. Chỉ huy Đội thiếu niên tình báo Bát Sắt là anh Xuân Phương, tên thật là Nguyễn Xuân Sinh đã anh dũng hy sinh trong trụ sở phòng nhì của địch tại nhà thờ Liễu Giai (Hà Nội) vào năm 1950. Tấm gương kiên cường của anh đã cổ vũ toàn thể đội viên càng hăng hái hoạt động để trả thù cho anh.

Cùng thời gian trên, cách Hà Nội không xa, một đội thiếu niên du kích nổi tiếng khác đã được chi bộ Đảng địa phương trực tiếp tổ chức và chỉ đạo. Đó là Đội thiếu niên du kích Đình Bảng. Đội gồm 25 đội viên phần lớn được tuyển chọn trong số đội viên thiếu niên đã hoạt động sau Cách mạng Tháng Tám ở địa phương. Thành tích xuất sắc của Đội là phối hợp cùng dân quân du kích chống lại nhiều trận càn quét ác liệt của giặc, bảo vệ cơ sở thắng lợi; tích cực khống chế bọn tề nguỵ tại địa phương, vận động, tuyên truyền binh lính địch ra đầu hàng ta. Đặc biệt Đội đã nghiên cứu, điều tra tình hình địch và tổ chức phá hoại vũ khí của chúng trong đó có nhiều khẩu đại liên và cả trọng pháo. Địch rất hoang mang tìm cách đối phó, lùng bắt nhiều đội viên nhưng tất cả đều giữ vững thái độ kiên cường trước kẻ thù. Sau những tổn thất, Đội thiếu niên du kích Đình Bảng lại được củng cố, siết chặt hàng ngũ và anh dũng thực hiện nhiệm vụ đánh địch ngay trong lòng địch, có đội viên phải sống dưới hầm bí mật nhiều ngày nhưng vẫn bám làng, bám thôn. Khi bị địch phát hiện hầm bí mật, với tinh thần cảm tử có đội viên mưu trí thoát ra khỏi hầm dùng súng diệt địch, có đội viên đã hy sinh anh dũng. Đội trưởng của Đội là anh Nguyễn Thạc Hoan sau này được thay mặt Đội dự Đại hội anh hùng, chiến sĩ thi đua toàn quốc lần thứ nhất tại chiến khu Việt Bắc.

Chính tại Đại hội này, các đại biểu rất xúc động khi nghe các đồng chí Nam Bộ kể câu chuyện: "Tụi tôi ở với người Bác" xảy ra tại thành phố Sài Gòn. Đó là vào giữa tháng 7 năm 1949, một nhóm thiếu niên gồm bốn em trong nội thành đã tấn công nhà hàng Công ti năng tan (Continental) tiêu diệt hơn 10 tên sĩ quan Pháp và làm bị thương nhiều tên khác. (Báo Sài Gòn thời đó có đưa tin trận đánh này). Cuộc tiến công diễn ra giữa ban ngày, tụi giặc lại đông nên các chiến sĩ nhỏ tuổi đều bị bắt và bị tra tấn hết sức dã man. ở trong phòng số 1 thuộc khám Catina, địa điểm tra tấn tù nhân với đủ loại dụng cụ tàn bạo, man rợ nhất có tên Thành chuyên việc tra tấn và hai tên quan Pháp là Bô Nanh và Xê Da. Xê Da là Pháp lai, nói tiếng Việt như người Việt, chuyên lấy khẩu cung những người mà chúng cho là "Việt Minh cộng sản". Sau khi bị tra tấn tàn nhẫn, trên người em nào cũng bê bết máu và thâm tím mặt mày, bọn giặc đưa các em vào cho Xê Da lấy cung. Trước hết Xê Da hỏi tên:

- Ê, tụi bay tên gì? - Hắn lui cui ghi tên bốn em vào sổ.
Một em nói:
- Tôi, Hồ Chí Trung
Rồi tiếp các em sau:
- Tôi, Hồ Chí Thắng
- Tôi, Hồ Chí Dũng.
Xê Da buông bút, trợn mắt, chửi tục và nói:
- Bộ tụi bay phá tao hả?
Một em trả lời:
- Không, tên thiệt của tụi tôi đó mà.
Xê Da lại hỏi:
- Cha tụi bay tên gì? Tụi bay là anh em ruột hả?
Một em khác lại trả lời:
- Cha tụi tôi mất lâu rồi, tụi tôi là anh em ruột ở với người Bác tên là Hồ Chí Minh.

Quân thù rất cảm phục tinh thần bất khuất của các em như đã phải kính phục biết bao anh hùng, chiến sĩ của ta, nhưng chúng vẫn hèn hạ thủ tiêu những chiến sĩ nhỏ
tuổi ấy.

Cùng với những thắng lợi to lớn của quân dân ta đẩy chiến lược đánh nhanh thắng nhanh của thực dân Pháp xuống vực sâu thất bại, đi dần đến chỗ phá sản hoàn toàn, sự phát triển của phong trào thiếu nhi cũng như công tác Đội làm cho Bác Hồ kính yêu và Đảng ta rất vui lòng. Trung thu lại đến, Trung thu năm 1949, Bác viết thư gửi các cháu trong niềm vui khôn tả mặc dầu điều kiện vật chất lúc này rất thiếu thốn do phải dành tất cả phục vụ cho cuộc kháng chiến: "...Lần này là Trung thu kháng chiến thứ ba của các cháu. Vì chúng ta kháng chiến đã ba năm thức gì cũng hơi thiếu thốn hơn trước, cho nên có lẽ Trung thu này các cháu ít quà bánh hơn năm ngoái. Nhưng Bác chắc các cháu vui hơn. Một là vì các cháu đều biết rằng càng khó khăn là ta càng gần ngày thắng lợi. Hai là vì năm nay các cháu tiến bộ hơn năm ngoái, về mặt thi đua học hành cũng vậy, về mặt tham gia kháng chiến cũng vậy".

Như trên đã nêu, giữa tháng 9 năm 1949, Trung ương Đảng triệu tập Hội nghị cán bộ thanh vận tại căn cứ địa Việt Bắc. Thực hiện Nghị quyết của Hội nghị này, Trung ương Đoàn Thanh niên Cứu quốc và Bộ Giáo dục phối hợp mở Hội nghị cán bộ phụ trách thiếu nhi (11-1949).

Mặc dầu rất bận việc và đang phải chuẩn bị những hoạt động quốc tế quan trọng, Bác Hồ đã dành thời gian viết bức thư gửi cho Hội nghị căn dặn nhiều điều hết sức cần thiết. Bác viết:

"Cách dạy trẻ cần làm cho chúng biết: Yêu Tổ quốc, thương đồng bào, chuộng lao động, giữ kỷ luật, biết vệ sinh, học văn hóa. Đồng thời phải giữ toàn vẹn cái tính vui vẻ, hoạt bát, tự nhiên, tự động, trẻ trung của chúng (chớ nên làm cho chúng hóa ra những "người già sớm". Nhiều thư các cháu gửi cho Bác Hồ viết như người lớn viết; đó là một triệu chứng già sớm nên tránh).
- Trong lúc học, cũng cần làm cho chúng vui, trong lúc vui cũng cần làm cho chúng học. ở trong nhà, ở trường học, ở xã hội chúng đều vui đều học. Muốn vậy thì các bạn phụ trách nhi đồng cần phải liên lạc mật thiết với cha mẹ và thầy giáo của nhi đồng.
- Ngày nay chúng là nhi đồng, 11 năm sau chúng sẽ là công dân, cán bộ. Vì vậy, Chính phủ, các đoàn thể, và tất cả các đồng bào có trách nhiệm giúp sức vào việc giáo dục nhi đồng. Công việc ấy phụ nữ và thanh niên phải là người phụ trách chính, nhất là thanh niên.
- Giáo dục nhi đồng là một khoa học. Vậy các bạn phải cố gắng học tập, nghiên cứu, trao đổi kinh nghiệm để tiến bộ mãi. Nhất là phải làm kiểu mẫu trong mọi việc. Như vậy, thì các bạn sẽ thành công".

Những Chỉ thị, Nghị quyết của Đảng, những lời dạy ân cần của Bác Hồ kính yêu đã từng bước khẳng định đường lối vận động thiếu nhi trong điều kiện của cuộc kháng chiến toàn dân, toàn diện của nhân dân ta là hoàn toàn đúng đắn và sáng tạo.

Ngày 9-1-1950 nổ ra cuộc đấu tranh lớn của học sinh - sinh viên Sài Gòn chống địch khủng bố với tấm gương hy sinh anh dũng của anh Trần Văn Ơn. Sau đó là phong trào truy điệu Trần Văn Ơn lan rộng khắp các thành phố lớn từ Nam ra Bắc. Hàng triệu thiếu nhi đã theo các anh chị tham gia các lễ truy điệu làm cho các em thêm căm thù quân cướp nước và bọn bán nước.

Do yêu cầu của cuộc kháng chiến bước sang giai đoạn mới và thực hiện chủ trương của Ban Thường vụ Trung ương Đảng về tăng cường công tác thanh thiếu nhi, ngày 7-2-1950 Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ nhất đã tiến hành tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên (căn cứ địa kháng chiến Việt Bắc) với hơn 400 đại biểu khắp các vùng, miền, tỉnh, thành trong cả nước. Báo cáo chính trị do anh Nguyễn Lam trình bày trước Đại hội mang tên "Chiến đấu và xây dựng tương lai" đánh giá cao những cống hiến to lớn của thanh thiếu nhi nước ta từ năm 1941 cho đến năm 1950 và đề ra những nhiệm vụ cơ bản của Đoàn và phong trào thanh thiếu nhi trong giai đoạn cách mạng mới. Báo cáo dành phần quan trọng đề cập đến công tác thiếu nhi dưới đầu đề lớn: "Lãnh đạo thực sự công tác giáo dục và bảo vệ thiếu niên, nhi đồng". Báo cáo viết: "Công việc tổ chức, giáo dục và bảo vệ thiếu niên nhi đồng là một việc rất cấp bách hiện nay". Báo cáo nêu lên khuyết điểm lớn của công tác thiếu nhi trong những năm kháng chiến là "Hướng nhiều vào việc huy động thiếu nhi làm việc kháng chiến hơn là việc giáo dục và bảo vệ thiếu nhi, đồng thời ta chưa có phương pháp giáo dục thống nhất. Cán bộ thanh niên chưa quan niệm rõ vấn đề thiếu nhi nên lơ là với việc phụ trách, giáo dục các em". Báo cáo nêu lên nhận định tổng quát và những nhiệm vụ của Đoàn đối với công tác thiếu nhi như sau: "Thiếu niên nhi đồng có nhiều khả năng và tính tốt để trở nên lớp thanh niên tương lai xây dựng xã hội mới nên Đoàn phải phụ trách trực tiếp giáo dục, bảo vệ thiếu nhi, coi đó là việc củng cố, phát triển Đoàn. Đoàn phải chỉ định những cán bộ khá ra đảm nhiệm công tác này và lập ra ở mỗi cấp một ban thiếu nhi để nghiên cứu và giúp cấp bộ".

Báo cáo đề ra các nhiệm vụ của công tác thiếu nhi:

- Đoàn phụ trách việc lãnh đạo tổ chức thiếu nhi Tháng Tám và giáo dục nhi đồng.

- Đoàn giúp Chính phủ đào tạo các giáo viên có năng lực và giới thiệu đoàn viên có điều kiện làm nhiệm vụ giáo dục trong các trường tiểu học và phụ trách việc giáo dục thiếu niên nhi đồng.

- Đồng thời Đoàn cũng chú trọng đến việc kết nạp các giáo viên các trường tiểu học vào Đoàn để làm tròn nhiệm vụ giáo dục thiếu niên, nhi đồng.

- Đoàn giúp vào việc tổ chức các vườn trẻ hay các trại thiếu nhi, chăm lo đến đời sống thiếu nhi.

- Đoàn chú trọng xuất bản sách báo cho thiếu nhi, các sách bình dân, các tạp chí, các tập tranh, trò chơi cho thiếu nhi.

Quá trình triển khai các văn kiện của Đảng và của Đại hội Đoàn toàn quốc về công tác thiếu nhi đã thúc đẩy sự phát triển của tổ chức Đội mà nét nổi bật là chỉ đạo mặt giáo dục theo tinh thần thư của Bác Hồ gửi Hội nghị cán bộ thiếu nhi cuối năm 1949. Tên Đội trước đây chưa thống nhất trong cả nước mặc dầu tổ chức Đội nơi nào cũng do Đoàn thành lập nay thống nhất tên chung là Đội thiếu nhi Tháng Tám. Tên này có ý nghĩa là lớp thiếu nhi được lớn lên sau Cách mạng Tháng Tám luôn gắn bó với chế độ và phấn đấu theo con đường của cha anh. Nhiệm vụ của thiếu nhi trước hết là thi đua học hành và tham gia kháng chiến tuỳ theo sức của mình, làm nhiều việc nhỏ thành việc lớn theo lời dạy của Bác Hồ.

Năm 1950 cũng là năm ta đẩy mạnh các mặt hoạt động trong vùng sau lưng địch, vùng tạm chiếm, nhất là các đô thị lớn nhằm làm thất bại âm mưu "lấy chiến tranh nuôi chiến tranh, dùng người Việt đánh người Việt" của giặc Pháp. Do thiếu quân số trầm trọng nên địch tiến hành bắt thanh niên và có nơi chúng còn bắt cả thiếu nhi để huấn luyện quân sự, chờ thời gian đưa các em vào lính. Khắp nơi trên đất nước ta đã xuất hiện nhiều tấm gương tiêu biểu cho tinh thần ngoan cường của thiếu nhi trong vùng địch. Đó là Phạm Ngọc Đa quê ở xã Bạch Đằng, huyện Tiên Lãng (Kiến An - Hải Phòng) mồ côi cha mẹ nên phải tự kiếm sống. Căm thù giặc Pháp cướp nước ta, Đa tham gia công tác kháng chiến, làm trinh sát cho du kích xã. Đội du kích của Đa được giao nhiệm vụ làm liên lạc, đào hầm bí mật để che giấu cán bộ, du kích. Trong một trận càn của địch, chúng đã phát hiện được hầm của Đa. Địch bắt và trói Phạm Ngọc Đa trên một tấm phản rồi tra tấn hết sức dã man. Chúng buộc Đa phải chỉ hầm bí mật. Đa nói lớn vào mặt kẻ thù vừa để tỏ thái độ bất khuất vừa cốt để các anh chị du kích đang ẩn nấp trong các hầm gần đó yên tâm: "Đúng, tao biết nhiều hầm nhưng không phải để khai ra cho chúng mày". Tên quan ba Pháp khét tiếng tàn ác cầm con dao pha chặt lìa một cánh tay của Đa. Đau đớn tột cùng Đa càng căm thù quân giặc và hét lớn: "Đả đảo bọn thực dân xâm lược". Giặc điên cuồng lồng lộn và trở nên mất hết tính người, chúng lấy dao cắt từng khoanh đùi của em nhưng Đa vẫn hiên ngang giữ vững khí tiết cho đến lúc hy sinh. Đồng bào và thanh thiếu nhi cả tỉnh, cả nước thương tiếc em khôn nguôi, nguyện chiến đấu đến cùng để trả thù cho em. Sau này Nhà nước ta đã truy tặng người đội viên liệt sĩ Phạm Ngọc Đa danh hiệu vẻ vang Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân (1977).

Trong cuộc chiến đấu quyết liệt, sinh tử với kẻ thù, hình ảnh Bác Hồ kính yêu đối với nhân dân cả nước luôn ở trong tim người dân đất Việt, nhất là đối với đồng bào Nam Bộ xa xôi. Tại thị xã Cần Thơ có đội viên thiếu niên Trần Đông 14 tuổi tham gia biệt động quân hoạt động rất gan dạ. Do bị bọn phản động phát hiện, giặc bắt Đông khi trong người em có 2 quả lựu đạn mà Đông đang chờ thời cơ tiêu diệt một toán giặc Pháp. Bị tra tấn hết sức tàn nhẫn nhưng Trần Đông không hé răng khai nửa lời với địch về cơ sở nằm vùng của đội biệt động. Bọn giặc đưa Đông ra cầu tàu xử bắn. Chúng bảo Đông bước qua ảnh Bác Hồ thì sẽ được tha. Đông bình tĩnh bước đến bên cạnh ảnh Bác rồi kính cẩn quì xuống lấy hai tay nâng tấm ảnh để lên đầu ung dung đi thẳng đến cột bắn và hô to: "Hồ Chí Minh muôn năm! Việt Nam độc lập muôn năm!".

Tại cố đô Huế, Đội du kích thiếu niên thành Huế - đơn vị vũ trang thuộc Thành đội Thuận Hóa là đơn vị duy nhất và đầu tiên trong các đội du kích thiếu nhi được Nhà nước ta tặng Huân chương Quân công hạng Ba do những chiến công xuất sắc vào dịp kỷ niệm Quốc khánh lần thứ 5 của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Đội được thành lập vào đầu năm 1948 gồm phần lớn là học sinh trường Quốc học Huế và thiếu niên các khu phố nội thành. Một số đội viên như Vĩnh Sung, Lê Nhật Huy, Mai Khắc Thuận, Trần Văn Nghị, Nguyễn Điền, Hoàng Thị Châu, Nguyễn Thị Hằng, Tôn Thất Thanh, Hoàng Anh Cung, Nguyễn Quyên... đã lập thành tích xuất sắc trong chiến đấu dưới sự chỉ huy trực tiếp của Thành đội phó Nguyễn Phương Từ.

Đội có nhiều hoạt động gây tiếng vang lớn trong cả nước, làm cho kẻ thù khiếp sợ. Để lập thành tích dâng lên Bác nhân kỷ niệm ngày sinh của Người, đêm 18-5-1949, toàn đội đã tổ chức một loạt trận tấn công bằng lựu đạn và ô buy vào nhiều vị trí quân Pháp, nguỵ giữa lòng thành phố, rải hàng ngàn truyền đơn kêu gọi thanh niên và đồng bào đứng lên kháng chiến đánh đuổi quân xâm lược. Sáng hôm sau (19-5), các đội viên học tại trường Quốc học Huế rất táo bạo tổ chức một cuộc mít tinh lớn mừng ngày sinh của Bác tại ngay nhà chơi của trường. Hàng trăm học sinh hưởng ứng hô vang "Hồ Chí Minh muôn năm!" ảnh Bác được giương cao trước sự ngỡ ngàng và hốt hoảng của lính địch đóng quân gần đấy nhất là bọn mật thám đang rình rập ngày đêm. Thời gian sau, khi Bảo Đại được Pháp đưa về làm Quốc Trưởng bù nhìn mà báo chí vùng tạm chiếm gọi là "Hồi loan chấp chính", Đội du kích thiếu niên thành Huế lại tổ chức một loạt cuộc tiến công các đồn, bốt địch ở Thành nội trong trận phối hợp với bộ đội chủ lực và đại đội địa phương Thuận Hóa nã pháo vào Điện Thái Hòa (Hoàng Cung), nơi Bảo Đại đang mở "Đại yến" thết đãi bọn sĩ quan thực dân cao cấp và bọn bù nhìn. Đạn pháo của quân ta rót vào thành cùng với hàng loạt lựu đạn và ô buy của đội du kích thiếu niên nổ xé trời liên hồi. Điện của thành phố
phụt tắt do các đơn vị tự vệ công nhân phá nhà máy. Mờ sáng hôm sau, giặc Pháp đưa Bảo Đại lên máy bay trốn thoát khỏi cố đô, nơi y dự định tổ chức rất nhiều hoạt động lừa mị.

Cũng từ năm 1950, cách mạng nước ta bước vào giai đoạn phát triển mới trên đà thắng lợi về quân sự và ngoại giao ngày càng to lớn. Công tác vận động thanh thiếu nhi của Đảng được tăng cường mạnh mẽ. Ngày 24 tháng 7 năm 1950, Ban Chấp hàng Trung ương Đảng ban hành "Nghị quyết về công tác thanh vận". Đây là một văn kiện hết sức quan trọng về vận động thanh thiếu nhi của Đảng ta trong cuộc kháng chiến toàn dân, toàn diện và trường kỳ chống thực dân Pháp xâm lược. Như vậy là sau chỉ thị số 17/CTTW của Ban Thường vụ Trung ương Đảng về công tác thiếu nhi, sau Nghị quyết Hội nghị cán bộ thanh vận toàn quốc giữa năm 1949, sau cuộc phát động phong trào công tác Trần Quốc Toản của Bác Hồ kính yêu, sau Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ nhất (2-1950) với đề án về công tác thiếu nhi; Nghị quyết của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về công tác thanh vận trong đó có phần rất quan trọng dành cho công tác thiếu nhi lại một lần nữa nói lên mối quan tâm sâu sắc của Đảng và Bác đối với sự nghiệp đào tạo, bồi dưỡng thế hệ măng non đất nước trong điều kiện phải tập trung sức người và lực lượng vật chất để chiến thắng quân thù. Đây là sự kiện chính trị trọng đại trong hoạt động của Đội và phong trào thiếu nhi nước ta. Phần công tác thiếu nhi trong Nghị quyết về công tác thanh vận của Ban Chấp hành Trung ương Đảng nêu rõ: "Giáo dục thiếu nhi là một vấn đề thanh niên phải thật sự phụ trách để đào tạo một thế hệ hậu bị cho mình. Về tổ chức, tách riêng hai lớp tuổi thiếu niên và nhi đồng. Nhi đồng từ 7 tuổi đến 12 tuổi là nhi đồng Tháng Tám. Thiếu niên từ 12 tuổi đến 15 tuổi là thiếu niên Tiền phong Đội. Chung cho các phong trào thiếu niên và nhi đồng gọi là phong trào "Cháu Bác Hồ". Tổ chức thiếu niên hay nhi đồng cũng vậy không có hệ thống dọc. Vấn đề phụ trách: tổ chức tuy riêng nhưng phụ trách thì chung... thực sự phải là Đoàn thanh niên phụ trách, có như thế mới giáo dục, đào tạo thế hệ hậu bị đúng tính chất, đường lối đã định...

Cần bổ sung thêm cán bộ tốt để phụ trách thiếu nhi. Cần phối hợp với Chính phủ và các đoàn thể khác trong vấn đề giáo dục thiếu nhi. ở Trung ương cần tổ chức một ủy ban bảo vệ thiếu nhi gồm đại biểu các bộ phận giáo dục, y tế, các đoàn thể thanh niên, công đoàn, nông hội, phụ nữ, văn nghệ,v.v... để chăm lo đời sống, sức khỏe và giáo dục thiếu nhi". Tháng 2 năm 1951, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng ta được triệu tập tại căn cứ địa Việt Bắc. Đây là sự kiện chính trị đặc biệt quan trọng nhằm đẩy mạnh sự nghiệp kháng chiến mau tới đích thắng lợi. Đại hội đã thông qua bản báo cáo về công tác thanh vận của Đảng. Trung ương Đoàn Thanh niên Cứu quốc Việt Nam trong đó phần công tác giáo dục thiếu nhi nêu rõ: "... Bảo vệ, giáo dục thiếu nhi là nhiệm vụ của toàn Đảng. Chúng ta vui mừng nhận thấy trong phong trào thiếu nhi do Đoàn thanh niên lãnh đạo đã thu hút được hầu hết các em từ ngày khởi nghĩa và giáo dục các em yêu nước, yêu đồng bào, yêu lao động, yêu Bác Hồ. Chúng ta nhận thấy khuyết điểm lớn là Đảng cũng như các ngành của Đảng chưa thiết thực đặt vấn đề bảo vệ, giáo dục thiếu nhi do đó chúng ta động viên các em làm công tác kháng chiến quá nhiều hơn là chăm lo đến sức khỏe của các em... Vấn đề bảo vệ, giáo dục thiếu nhi phải là nhiệm vụ chung của quân, dân, chính dưới sự lãnh đạo của Đảng. Có như vậy, thiếu nhi, tương lai của dân tộc mới được tạo thành những thanh niên cộng sản tốt sau này, Đoàn thanh niên phải chú trọng giáo dục thiếu nhi để các em trở thành những đoàn viên tương lai hăng hái xung phong đi đầu thực hiện những nhiệm vụ của Đảng... Qua nghiên cứu các Nghị quyết nêu trên, chúng ta thấy bước phát triển mới rất toàn diện về công tác thiếu nhi của Đảng. Các Nghị quyết của Trung ương đã được triển khai xuống các cấp trong đó điểm nổi bật là vấn đề chăm lo đời sống, sức khỏe, bảo vệ, giáo dục thiếu nhi... mà những năm trước thường nặng về huy động các em tham gia đóng góp cho kháng chiến. Các Nghị quyết của Đảng còn khẳng định rõ thiếu nhi là lực lượng hậu bị của Đoàn nên Đoàn phải "Thật sự phụ trách" đồng thời tổ chức tốt sự phối hợp với các ngành, đoàn thể xã hội. Một trong những điều kiện quan trọng để tăng cường công tác thiếu nhi như Nghị quyết của Trung ương đã chỉ ra là tuyển chọn và đào tạo đội ngũ cán bộ phụ trách.

Về mặt này, sau khi quán triệt các Nghị quyết của Trung ương Đảng, năm 1951, Xứ Đoàn TNCQ Nam Bộ là nơi đầu tiên mở trường huấn luyện cán bộ phụ trách thiếu nhi. Trước đó, thực hiện chủ trương của Xứ ủy, các đồng chí lãnh đạo Xứ Đoàn Châu Quốc Tuấn, Trần Bạch Đằng đã tiến hành củng cố Ban thiếu nhi, điều động nhiều cán bộ phụ trách giỏi, các trưởng ban thiếu nhi các tỉnh như các anh, chị phụ trách Nguyễn Anh Ngọc, Hồ Thiện Ngôn, Nguyễn Thị Loan, Trần Khắc Minh, Thanh Sơn, v.v... và nhiều anh, chị khác về công tác tại Ban thiếu nhi của Xứ Đoàn. Liên khu Đoàn IV cũng tiến hàng tăng cường và củng cố Ban công tác thiếu nhi và soạn chương trình bồi dưỡng cán bộ phụ trách gửi cho các tỉnh, Thị Đoàn. Liên khu Đoàn V tổ chức các "Trại cán bộ phụ trách thiếu nhi", điều động các anh chị cán bộ Đoàn, Liên Đoàn có trình độ làm giảng viên cho các trại này như các anh Trương Đình Bảng, Võ Tuân, Ngô Thừa,v.v... Tại Đại hội chiến sĩ thi đua Liên khu (1952) có 3 đội viên thiếu niên tiêu biểu được dự với tư cách là đại biểu chính thức của Đại hội, đó là các đội viên Võ Lanh, Trần Ngọc Toản, Nguyễn Lương. Võ Lanh quê ở Quảng Nam xuất thân trong gia đình ở làng chài. Căm thù giặc, Lanh tham gia đánh giặc cùng với các anh du kích trong xã. Có lần súng hết đạn, Lanh bật lưỡi lê xông vào tên giặc quyết tiêu diệt hắn. Tên giặc to cao cầm súng trong tay nhưng hoảng sợ quá, hắn bắn trượt rồi vứt súng tháo chạy. Do có nhiều thành tích xuất sắc trong chiến đấu nên Bộ tư lệnh Liên khu V đặc cách kết nạp Lanh vào Đảng lúc mới tròn 14 tuổi. Cùng với Lanh còn có Trần Ngọc Toản, với nhiều thành tích xuất sắc trong chiến đấu, Trần Ngọc Toản cũng đã được cử tham gia đoàn đại biểu cán bộ, chiến sĩ của Bộ tư lệnh Liên khu V ra Việt Bắc dự Đại hội anh hùng chiến sĩ thi đua toàn quốc lần thứ nhất. Các đội viên vô cùng xúc động được gặp Bác Hồ kính yêu, được nghe Bác nói chuyện, cũng như được gặp các đồng chí lãnh đạo của Đảng và Chính phủ ta.

Cùng với các khu vực khác, phong trào thiếu nhi tham gia kháng chiến đã ngày càng phát triển rộng khắp ở các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ, nhiều hoạt động, nhiều trận đánh của các em thiếu nhi đã làm cho địch khiếp vía. Nhiều em thiếu niên đã hy sinh cho sự nghiệp cách mạng như Đào Trọng Phiêu (tức Đào Quang Hải); sinh ra trong một gia đình, một dòng họ, một địa phương có truyền thống cách mạng, bố mẹ mất sớm, lại là em út hàng ngày phải đi mò cua, bắt ốc bán lấy tiền cùng các anh chị đùm bọc nuôi nhau. Phiêu đã sớm giác ngộ cách mạng, lên 9 tuổi em viết đơn tình nguyện tham gia du kích xã Nhân Mỹ (Lý Nhân - Hà Nam). Với ý chí cách mạng, tính tình nhanh nhẹn, hoạt bát em được giao nhiệm vụ làm liên lạc trong vùng địch tạm chiếm. Đổi tên thành Đào Quang Hải để che mắt địch, em thường xuyên cải trang vào bốt địch rải truyền đơn, vẽ sơ đồ bố trí quân sự của chúng, chuyển các thư từ tài liệu cách mạng, thường xuyên cùng bộ đội, du kích quấy rối bốt địch, đánh địch, chống càn. Em đã cùng với đồng đội cắm cờ đỏ sao vàng tung bay trên bốt giặc làm kẻ thù thất vía kinh hồn, còn nhân dân thì nô nức phấn khởi. Mười ba tuổi, em xung phong vào bộ đội, làm liên lạc cho bộ đội huyện và bộ đội tỉnh Hà Nam sau là tiểu đoàn chủ lực 71. ở đâu em cũng hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, được khen thưởng. Trong trận chống càn tháng 3 năm 1954 tại An Cừ, An Tố (ý Yên - Nam Định), em đã cùng đơn vị chiến đấu dũng cảm đẩy lùi nhiều đợt tấn công của địch, bảo vệ được cơ sở, bảo vệ được nhân dân và cũng chính tại đây em đã mãi mãi ra đi khi vừa tuổi trăng tròn trong niềm tiếc thương vô hạn của nhân dân và thiếu nhi địa phương. Em được truy tặng danh hiệu liệt sỹ.

Trước đó, vào giữa năm 1951, hai đội viên lập thành tích xuất sắc trong công tác Trần Quốc Toản là Nguyễn Ngọc Thanh và Đỗ Thị Hiền đã được cử tham gia Đoàn đại biểu thanh niên - sinh viên Việt Nam dự Đại hội liên hoan thanh niên - sinh viên thế giới lần thứ III tại Béclin (Thủ đô nước CHDC Đức cũ). Đây là lần đầu tiên thiếu nhi nước ta tham gia hoạt động quốc tế. Về sau, các Đại hội Liên hoan thanh niên - sinh viên thế giới nào cũng có các đại biểu thiếu nhi ta tham gia. Đại hội Liên hoan lần thứ IV tại Bucarét (Rumani) có đội viên xuất sắc Hoàng Hữu Thư và một số bạn khác tham gia. Các bạn đều đã may mắn và vinh dự được gặp Bác Hồ kính yêu, ghi lại dấu ấn đời đời không thể phai mờ trong tâm trí về tình thương yêu rộng lớn, sâu sắc của Bác đối với các cháu.

Vui lòng trước sự tiến bộ của các cháu và phong trào thiếu nhi trong cả nước, Trung thu năm 1952, Bác làm thơ khen và cổ vũ các cháu:

"Ai yêu các nhi đồng
Bằng Bác Hồ Chí Minh?
Tính các cháu ngoan ngoãn,
Mặt các cháu xinh xinh,
Mong các cháu cố gắng
Thi đua học và hành.
Tuổi nhỏ làm việc nhỏ,
Tùy theo sức của mình:
Để tham gia kháng chiến,
Để gìn giữ hoà bình.
Các cháu hãy xứng đáng:
Cháu Bác Hồ Chí Minh!.

Năm 1952 cũng là năm Ban Thường vụ Trung ương Đoàn TNCQ tổ chức Hội nghị cán bộ phụ trách nhằm tổng kết kinh nghiệm công tác phụ trách Đội qua quá trình triển khai các Nghị quyết của Đảng về công tác thiếu nhi. Trước đó, vào tháng 10 năm 1951, Ban Thường vụ TW Đoàn cử các anh Hồ Trúc (ủy viên Ban Thường vụ TW Đoàn), Phong Nhã (nhạc sỹ), Phạm Triều, Nguyễn Hiệp và Hồ Thống về trường Trung học kháng chiến Hùng Vương (Phú Thọ) triển khai xây dựng thí điểm tổ chức Đội thiếu nhi Tháng Tám theo các điều quy định trong đề án công tác thiếu nhi trên cơ sở quán triệt tinh thần các nghị quyết quan trọng của Đảng về công tác thiếu nhi. Sau gần 8 tháng triển khai kế hoạch thí điểm, đúng ngày 15-5-1952, 14 thiếu niên xuất sắc nhất của trường đã được chọn tham gia buổi lễ kết nạp Đội. Anh Hồ Trúc thay mặt Ban Thường vụ TW Đoàn trao khăn quàng đỏ cho 14 đội viên và 3 anh, chị phụ trách là Bùi Đình Hạc (nay là Nghệ sĩ nhân dân đạo diễn Điện ảnh), Đặng Quốc Sơn, Nguyễn Tích Thông. Từ đó trở đi, tổ chức Đội của trường ngày càng phát triển mạnh mẽ. Tất cả 20 lớp học đều có các phân đội. Lớp đội viên đầu tiên của trường sau đó đều trở thành đoàn viên và số lớn trở thành đảng viên đã trưởng thành cùng với sự phát triển của đất nước. Nhiều gương mặt tiêu biểu đã xuất hiện từ trong lớp đội viên này như các anh Phan Diễn (nay là ủy viên Bộ Chính trị TW Đảng), Tiến sỹ Hồ Tiến Nghị (nay là ủy viên TW Đảng, Tổng giám đốc Thông tấn xã Việt Nam), Viện sỹ Nguyễn Văn Đạo (nay là Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội), Tiến sỹ Chu Tuấn Nhạ (nay là ủy viên TW Đảng, Bộ trưởng Bộ Khoa học công nghệ môi trường), các thiếu tướng quân đội Nguyễn Ngọc Diệp, Nguyễn Hồng Bàng... Cũng trong năm 1951, Trung ương Đoàn đã cử đoàn cán bộ đến xã Văn Ban và một thôn ở xã Phú Khê (Xương Thịnh) để xây dựng thí điểm tổ chức Đội. Những kinh nghiệm xây dựng Đội ở hai nơi nói trên đã được báo cáo tại Hội nghị cán bộ phụ trách như vừa nêu. Hội nghĩ đã thống nhất một số chủ trương như Đội có bài ca chính thức, khẩu hiệu chung, cấp hiệu và phiên chế tổ chức. Hội nghị cán bộ phụ trách Đội do Trung ương Đoàn triệu tập vào năm 1952 tại thị xã Tuyên Quang đã đánh dấu bước trưởng thành của Đội và phong trào thiếu nhi nước ta.

Sau hội nghị cán bộ phụ trách Đội do TW Đoàn triệu tập, một số Tỉnh Đoàn đã tổ chức các Đại hội thiếu nhi gương mẫu như Đại hội của Nam Định được tổ chức sau khi giải phóng Đông Biên, một cứ điểm của Hoàng Quỳnh trước đây. Tại Đại hội thiếu nhi gương mẫu Ninh Bình, Đội thiếu nhi Yên Mô Thượng và Đội thiếu nhi của Đinh Thị Vàng ở Gia Viễn được tổ chức quàng khăn đỏ và mang tên là Đội thiếu nhi Tháng Tám.

Một sự kiện rất có ý nghĩa gây xúc động cho thế hệ trẻ và đồng bào cả nước là bài văn vần của Bác Hồ kính yêu lần đầu tiên đăng trên báo Nhân Dân ra ngày 29-5-1952, sau đó được Đài tiếng nói Việt Nam và Đài phát thanh Matscơva (Liên Xô) phát lại nhiều lần khen ngợi em Đỗ Văn Sinh (Bí danh là Dinh) mới hơn 10 tuổi quê ở thôn Tự Tiên, xã Tiên Minh (Tiên Lãng - Hải Phòng) mặc dù bị giặc tra tấn dã man nhưng kiên quyết không khai để bảo vệ các anh chị du kích dưới hầm bí mật. Hôm đó, giặc đi càn, chúng phát hiện ra một căn hầm bí mật nằm ở giữa bụi tre lớn. Chúng cuốc hầm nhưng bụi tre chắc quá nên chúng chỉ khoét được một lỗ nhỏ một người chui lọt và moi lên được mấy bộ quần áo nâu. Đoán chắc trong hầm có du kích, bọn giặc kêu gọi những người dưới hầm đầu hàng, sau đó lại dùng rơm đốt và quạt khói. Chúng dẫn Sinh đến vừa đe dọa vừa dỗ dành rồi bắt Sinh xuống hầm tìm xem có bộ đội, du kích hay không. Nếu nói dối chúng sẽ bắn chết.

"Dù có chết cũng phải bảo vệ các anh các chị", Sinh nghĩ vậy. Em cố làm ra vẻ sợ hãi, ngoan ngoãn chui xuống. Bò vào trong, em nhận ra ngay ba anh chị cán bộ đang nép mình ở góc hầm là anh Miêng, anh Toàn và chị Thìn. Sinh khẽ bảo các anh các chị ngồi áp mặt vào tường và quay lưng ra ngoài rồi lấy bùn trong hầm xoa kín người các anh, chị. Đoạn em quay lên nói với địch là hầm không có người. Bọn địch xúm vào đấm đá Sinh túi bụi. Có tên lấy gậy, lấy báng súng quật thẳng vào đầu em. Sinh ngã xuống gốc cây chuối hột, máu chảy đầm đìa. Một lúc sau chúng lại bắt Sinh xuống hầm. Sinh không còn nhớ mình lên xuống bao nhiêu lần nữa, mỗi lần quay trở lên là một lần Sinh lại lắc đầu: hầm không có người ẩn rồi lại bị chúng đánh đập. Sau đó, bọn giặc đưa bật lửa bắt em soi vào trong để chúng đứng bên trên kiểm tra. Tình huống thật nguy hiểm vì nếu soi nhất định bọn địch sẽ phát hiện ra những người trong hầm. Một ý nghĩ chợt lóe lên, Sinh đón lấy chiếc bật lửa ra vẻ thành thạo bật lên nhưng lại tắt ngay, rồi em ngồi xuống làm như chuẩn bị soi vào trong. Chính vào giây phút đó Sinh dùng hai ngón tay đầy bùn nước vuốt nhanh vào bấc chiếc bật lửa. Thấy Sinh bật mãi không được bọn địch bên trên đưa liền mấy chiếc bật lửa khác, Sinh lại làm như vậy. Sau cùng chúng bắt Sinh dẫn một tên lính xuống cùng tìm. Sinh mưu trí bò ngược vào trong hầm làm ra vẻ ngoan ngoãn dẫn đường kỳ thực là dùng chân tay cản địch và dùng tấm thân nhỏ bé che cho các anh chị nấp bên trong.

Khi vào gần đến góc hầm. Sinh dùng hai tay quờ quạng liên hồi, lại dùng hai chân đạp vào thành hầm và nói với tên lính là hầm đã kịch rồi. Trong căn hầm tối tăm ướt át tên địch đã chột dạ, lại bị chân tay và tấm thân của Sinh che khuất nên hắn không phát hiện được những người bên trong. Hắn ra hiệu cho Sinh quay trở lên. Sau đó cả bọn dẫn Sinh đi nơi khác. Ba cán bộ nhân cơ hội ấy chui ra khỏi hầm vùng chạy. Bọn địch bất ngờ phát hiện được và hò nhau đuổi theo, song cả ba chạy thoát ra ngoài đồng lúa. Cay cú vì bị mắc lừa, bọn giặc tra tấn Sinh dã man hơn. Thân thể Sinh mềm nhũn như ngọn khoai nước bị hơ nóng. Tối hôm đó Sinh khôn khéo trốn khỏi nơi địch giam giữ trở về với đội du kích thân yêu và cùng các anh các chị chiến đấu cho đến ngày giải phóng.

Tấm gương dũng cảm, quên mình, bình tĩnh và mưu trí tuyệt vời của Đỗ Văn Sinh, một em bé hơn mười tuổi nhanh chóng lan truyền trong vùng sâu địch hậu sông Hồng, vang lên tận Việt Bắc. Biết chuyện đó Bác Hồ rất vui lòng. Người viết bài văn vần nhan đề: "Giữ bí mật bảo vệ cán bộ".

Huyện Tiên Lãng có em tên Dinh
Tuổi lên 10 mà tính rất ngoan
Thấy quân giặc Pháp bạo tàn
Giết người cướp của, đốt làng mà đau
Thấy quân dân thi nhau chiến đấu
Họ hy sinh xương máu vì dân
Em thương anh chị dân quân
Em làm liên lạc góp phần đánh Tây
Cuối năm ngoái giặc vây Tiên Lãng
Chúng bắt em tra tấn thảm thay
Dìm xuống nước, treo lên cây
Thân hình tiều tuỵ chân tay tím bầm
Chúng bắt em chỉ hầm bí mật
Em cắn răng không thốt một lời
Khi giặc tìm thấy hầm rồi
Bắt em chui xuống tìm người trốn đây
Em khẽ bảo: "Các anh chị ngồi quay lưng lại
Em lấy bùn đắp lại lên lưng..."
Rồi lên báo với giặc rằng:
"Không ma nào trốn ở trong hầm này!"
Giặc gầm thét rằng mày nói dối
Lại đánh em túi bụi một hồi
Em rằng: "Các quan nghi tôi
Thì cùng tôi xuống tìm tòi mà xem"
Giặc cho lính cùng em tìm lại
Đập lung tung chẳng thấy ai ra...
Chờ khi giặc đã kéo ra
Ba người cán bộ chui ra khỏi hầm
Cháu Bác Hồ thật là oanh liệt
Giữ bí mật, dù chết không khai
Cứu cán bộ khỏi giặc Tây
Các em chiến đấu càng ngày càng hăng.
Ký tên C.B (Bút danh của Bác Hồ)

Bước sang Đông - Xuân 1953 - 1954, cuộc kháng chiến của nhân dân ta ngày càng thu được những thắng lợi to lớn. Tháng 9 năm 1953, Bộ Chính trị Trung ương Đảng ta họp bàn kế hoạch tác chiến với chủ trương đưa bộ đội lên Tây Bắc để buộc địch phải phân tán lực lượng tạo thời cơ cho ta mở rộng vùng giải phóng. Phong trào thiếu nhi cả nước lúc này phát triển rộng khắp. Do phải tập trung lực lượng cho kháng chiến, phong trào tòng quân trong thanh thiếu niên đã thu hút nhiều đoàn viên thanh niên từ các vùng giải phóng, vùng du kích, vùng căn cứ tham gia quân đội, đồng thời cũng có đông thương binh trở về với quê hương, đồng ruộng sau khi bị thương tích trong chiến đấu. Vì vậy, phong trào Trần Quốc Toản được các tổ chức Đội ở cơ sở tập trung thực hiện nhằm giúp đỡ các gia đình neo đơn, gia đình thương binh, liệt sĩ gặp khó khăn. Công tác Trần Quốc Toản của thiếu nhi lúc này mở ra nhiều phạm vi mới, thí dụ như các em trực tiếp chăn dắt hay nhận nuôi trâu bò để đảm bảo sức kéo cho các gia đình thương binh, liệt sĩ. ở các tỉnh miền Nam, phong trào "Một con gà, một bụi chuối" những năm đầu kháng chiến được nhiều nơi vẫn duy trì song cũng có rất nhiều thôn, ấp có hình thức vận động thiếu nhi đến giúp các gia đình trong cả mùa gặt lúa. Các em tổ chức thành từng đội và luân phiên đảm nhận nhiều công việc đồng áng theo sức của mình.

Vùng căn cứ kháng chiến được củng cố, vùng giải phóng được mở rộng nên Đảng và Nhà nước ta chủ trương phát triển thêm nhiều trường tiểu học, trung học song song với việc tiếp tục mở các lớp thanh toán mù chữ.

Phong trào thi đua học tập của thiếu nhi được quan tâm chỉ đạo. Em nào học giỏi, hoạt động Đội tốt thì được tặng danh hiệu "Học sinh gương mẫu". Để gây không khí vui tươi, lạc quan trên khắp mọi miền đất nước trước những thắng lợi to lớn về quân sự, chính trị, ngoại giao của ta, hoạt động của thiếu nhi mở ra hướng mới là tham gia tích cực vào việc thành lập các nhóm văn nghệ, ban ca hát, đội kịch, đội tuyên truyền... đem lời ca, tiếng hát, bài thơ, vở kịch ca ngợi quân dân Việt Nam anh hùng đến với đồng bào và tuổi trẻ kể cả những nơi xa xôi, vùng đồng bào các dân tộc.

Trung thu năm 1953, Bác Hồ gửi cho các cháu bài thơ đầy sảng khoái:

9 Tết Trung thu,
8 năm kháng chiến,
Các cháu khôn lớn,
Bác rất vui lòng.
Thu này Bác gửi thơ chung,
Bác hôn các cháu khắp vùng gần xa,
Thu này hơn hẳn những Thu qua,
Kháng chiến thắng lợi gấp ba, bốn lần.
Phát động nông dân,
Cải cách ruộng đất,
Dân đỡ chật vật,
Hăng hái tăng gia.
Xóm gần cho đến làng xa,
No cơm ấm áo, theo đà tiến lên.
Chỉnh huấn, chỉnh quân,
Bộ đội cố gắng,
Quyết chiến quyết thắng
Diệt giặc lập công.
Khắp nơi Nam, Bắc, Tây, Đông.
Đưa tin thắng trận cờ hồng tung bay.
Các cháu vui thay!
Bác cũng vui thay!
Thu sau so với Thu này vui hơn.

Bác đã dự đoán rất đúng như thực tiễn sau này đã diễn ra.

Ngày 20-11-1953, sau khi được tin quân ta tiến lên Tây Bắc, giặc Pháp vội vàng cho 6 tiểu đoàn nhảy dù chiếm Điện Biên Phủ. Đến đầu tháng 3-1954, địch tăng quân ở Điện Biên Phủ lên 17 tiểu đoàn cùng với nhiều xe tăng, xe vận tải và cả một phi đội không quân thường trực. Thực dân Pháp và đế quốc Mỹ chủ trương xây dựng Điện Biên Phủ thành một pháo đài không thể bị tấn công và sẵn sàng nghiền nát đối phương bất cứ lúc nào.

Trước những lời lẽ huênh hoang và sự chuẩn bị tốn kém to lớn của giặc. Bộ Chính trị Trung ương Đảng và Bác Hồ quyết định mở cuộc tiến công chiến lược vào tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ. Trong thư gửi Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Tư lệnh chiến dịch, Bác viết: "Chiến dịch này là một chiến dịch rất quan trọng, không những về quân sự mà cả về chính trị, không những đối với trong nước mà đối với quốc tế. Vì vậy toàn quân, toàn dân, toàn Đảng phải tập trung hoàn thành cho kỳ được". Các chiến trường trong cả nước cũng đồng loạt ra quân đánh địch phối hợp với Điện Biên Phủ.

Sau 56 ngày đêm chiến đấu liên tục, mãnh liệt, quân ta đã tiêu diệt hoàn toàn tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ, bắt sống tướng Đờ Cáttơri và toàn bộ Bộ tham mưu của giặc vào lúc 17 giờ 30 ngày 7-5-1954.

Lá cờ "Quyết chiến, quyết thắng" của Bác Hồ tung bay trên Điện Biên Phủ. Ngày 21-7-1954, Hội nghị Giơnevơ về Đông Dương kết thúc. Hội nghị thừa nhận độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam, Lào, Campuchia. Quân đội nước ngoài phải rút khỏi Đông Dương và mỗi nước Đông Dương sẽ tổ chức tổng tuyển cử tự do. Miền Bắc nước ta được hoàn toàn giải phóng.

Trung thu năm 1954, như Bác đã dự đoán vào năm trước là sẽ vui hơn. Quả đúng như vậy nên trong thư gửi các cháu, Bác viết: "Trung thu này là Trung thu hòa bình đầu tiên, sau 8, 9 năm kháng chiến anh dũng của nhân dân ta... Trăng thu trong đẹp, sáng rọi khắp nơi, từ Nam đến Bắc. Cũng như lòng Bác yêu quí tất cả các cháu miền Bắc và miền Nam".

Bác còn nêu lên hy vọng thiết tha:

"Đến ngày Nam Bắc một nhà
Các cháu xúm xít, thì ta vui lòng".

Trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp đầy gian khổ, hy sinh, Đội ta và biết bao đội viên đã anh dũng hy sinh, nhiều đơn vị của Đội đã vinh dự được Đảng, Nhà nước tặng thưởng 1 huân chương quân công, 30 huân chương chiến sĩ, 2 huân chương kháng chiến, hàng vạn bằng khen... Nhiều đội viên đã trở thành chiến sĩ thi đua toàn quốc, anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân, cán bộ, đảng viên ưu tú xứng đáng với niềm tin yêu sâu sắc của Đảng, của Bác Hồ, Chính phủ và nhân dân cả nước.

HẾT CHƯƠNG II

Với chiến thắng lịch sử của quân và dân ta đập tan toàn bộ tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ (Điện Biên), ngày 20-7-1954, Hiệp định Giơnevơ về lập lại hòa bình ở bán đảo Đông Dương được ký kết. Tổ quốc Việt Nam tạm thời bị chia làm hai miền. Miền Bắc, hoàn toàn được giải phóng. Miền Nam, từ vĩ tuyến 17 trở vào, với con sông Bến Hải (Quảng Trị) làm giới tuyến; cuộc đấu tranh của nhân dân ta với chủ nghĩa đế quốc xâm lược và bè lũ tay sai phản dân hại nước, vẫn phải trải qua nhiều hi sinh gian khổ trong đó có sự hi sinh của không ít thiếu niên, nhi đồng trên con đường đi đến giành thắng lợi trọn vẹn.

Ngày 10-10-1954, Trung đoàn Thủ đô, từng chặn bước tiến của quân viễn chinh Pháp tại 36 phố phường Hà Nội mùa Đông năm 1946, cùng đoàn quân chiến thắng tiến về Hà Nội trong niềm hân hoan của nhân dân, của hàng vạn thiếu nhi Thủ đô bao năm khát khao chờ đợi. Lần lượt các tỉnh trong khu vực đồng bằng sông Hồng được giải phóng và ngày 13 tháng 5 năm 1955, sau khi tên lính thực dân Pháp cuối cùng rút khỏi thành phố Hải Phòng, miền Bắc Việt Nam hoàn toàn sạch bóng quân xâm lược. Nhân dân các địa phương miền Bắc phấn khởi, náo nức bắt tay vào hàn gắn vết thương chiến tranh, ổn định cuộc sống.

Nhưng hậu quả chiến tranh và chế độ chiếm đóng của thực dân xâm lược Pháp để lại cho nhân dân ta, cho nền kinh tế - xã hội của nước ta là hết sức nặng nề. Đồng ruộng hoang hóa, xóm làng xơ xác. Một số địa phương có đông đồng bào theo đạo Thiên chúa, khi rút đi, kẻ địch đã cưỡng ép bắt đồng bào theo chúng vào Nam, bỏ lại quê hương ruộng vườn. Cùng chung số phận với cha anh, hàng chục vạn trẻ em trong các vùng bị tạm chiếm phải sống trong cảnh nghèo đói, bệnh tật, mù chữ. Hàng vạn trẻ em ở thành phố, thị xã sống bụi đời ở nhà ga, bến xe, sa vào các tệ nạn xã hội.

Quê hương được giải phóng, ngày 1-11-1954, cùng với học sinh ở các vùng tự do trong kháng chiến, hàng vạn thiếu niên, nhi đồng ở Thủ đô Hà Nội cũng như ở nhiều địa phương bị địch chiếm đóng trước đây đã nô nức đến trường khai giảng năm học đầu tiên. Với sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, trường học ngày càng được mở mang thêm, cơ hội được cắp sách đến trường của các em ngày một tăng lên đáng kể.

Trong ngày khai giảng năm học mới, tại Thủ đô Hà Nội 51.260 con em nhân dân các quận nội, ngoại thành đã dự lễ tựu trường đầu tiên sau ngày hòa bình lập lại trong không khí nô nức, vui tươi dưới rừng hoa và cờ. Chỉ sau đó chưa đầy một tháng, ngày 18-12-1954, Bác Hồ kính yêu cùng các đồng chí lãnh đạo thành phố đã đến thăm thầy cô giáo và học sinh các trường Nguyễn Trãi, Chu Văn An, Trưng Vương. Người ân cần căn dặn: "Học để phụng sự cho ai? Để phụng sự Tổ quốc, phụng sự nhân dân, làm cho dân giàu, nước mạnh".

Lời căn dặn của Bác trở thành phương hướng phấn đấu rèn luyện của thanh niên, thiếu niên nhi đồng Thủ đô và cả nước. Phong trào thiếu nhi Thủ đô phát triển mạnh mẽ, trước hết là góp phần vào công cuộc khôi phục kinh tế, kiến thiết Thủ đô bằng nhiều hình thức thiết thực. Hàng nghìn thiếu niên tham gia làm "giáo viên diệt dốt" ngay trong các phường, các khu phố nơi mình ở và tham gia "ngày chủ nhật lao động kiến thiết Thủ đô" với tinh thần tuổi nhỏ làm việc nhỏ. Chỉ trong vòng 7 tháng đầu năm 1955 đã có 41.962 người bao gồm các lứa tuổi đã được xoá mù chữ trong đó có sự đóng góp tích cực của thiếu niên Thủ đô.

Mùa hè năm 1956, hạn hán kéo dài nên vụ chiêm ở các xã ngoại thành lại bị đe dọa nghiêm trọng. Với khẩu hiệu "Vắt đất ra nước, thay trời làm mưa", hàng vạn thiếu niên ngoại thành đã góp phần cùng các anh chị đoàn viên, thanh niên và bà con nông dân vét nước ở hàng trăm ao hồ, hàng trăm giếng chống hạn... cứu trên 5000 mẫu lúa làm nên vụ mùa bội thu sau ngày giải phóng.

Được sống trong cảnh đất nước thanh bình, lại được cắp sách đến trường học tập, các em càng thêm tin yêu vào chế độ mới xã hội chủ nghĩa. Bên cạnh việc hăng hái tham gia các công tác của xã hội, như khắc phục hậu quả chiến tranh, tham gia các cuộc đấu tranh thực hiện giảm tô và cải cách ruộng đất, đánh đổ giai cấp địa chủ phong kiến, đem lại ruộng đất cho người cày... thiếu niên, nhi đồng các địa phương ngay trong những ngày đầu mới được giải phóng, được các anh, chị đoàn viên thanh niên hướng dẫn đã tổ chức dọn dẹp vệ sinh những nơi công cộng, tham gia múa hát mừng quê hương được giải phóng. ở trong hầu khắp các thôn xóm, trên các đường phố luôn vang lên những tiếng ca hồn nhiên "Yêu hòa bình Tổ quốc chúng ta". Nhiều em còn nêu cao tinh thần cảnh giác với âm mưu phá hoại của những tên phản động do địch cài lại. ở Hải Phòng, Quảng Ninh... trong nhiều trường hợp, khi bọn phản động tụ tập, móc nối với nhau tìm cách phá hoại công cuộc xây dựng hòa bình của nhân dân ta đã bị các em thiếu nhi phát hiện, báo cho những người có trách nhiệm kịp thời ngăn chặn. Nhiều tên phản động, nhiều toán biệt kích của Mỹ và nguỵ quyền tay sai bị bắt, bị xử lý. Hàng ngàn bạn nhỏ ở ngoại thành Hà Nội đã nô nức tham gia nạo vét sông Tô Lịch lấy nước tưới lúa với phương thức: Đùn nước xuống, chuyển bùn lên bờ. Nhiều em thiếu nhi ở các địa phương tiếp bước cha anh, tích cực: "Vắt đất ra nước thay trời làm mưa", chống hạn.

Đặc biệt ở hầu khắp các địa phương, phần lớn các em thiếu niên, nhi đồng đều sẵn sàng tham gia vào tổ chức Đội. Tại Hà Nội, lễ thành lập Đội được mở đầu ở trường Chu Văn An ngày 25-12-1954. Tiếp đó là tổ chức Đội được thành lập ở trường Nguyễn Du (ngày 26-12-1954) và ở các cơ sở khác. ở Quảng Ninh trong khi tổ chức Đoàn chưa được phát triển, nhiều cơ sở mới chỉ có ban đại diện thanh niên, thì ở các đường phố, các khu dân cư như: Cây Tháp (phường Bạch Đằng hiện nay), phố Đốc Học, phố Chợ, phố Mới, phố Ba Đèo, Lán Đạo, Bến Tầu, Cọc Năm... đã thành lập được tổ chức Đội Thiếu niên Tháng Tám, có nhiều hoạt động sôi động, cuốn hút hầu hết thiếu niên, nhi đồng tại địa bàn tham gia.

ở Hải Phòng, ngay từ khi thành phố mới được tiếp quản, công tác thiếu nhi đã được tổ chức Đoàn các cấp đặc biệt quan tâm. Nhiều cán bộ Đoàn đã trực tiếp đến tận từng đường phố, từng thôn xóm, tổ chức cho thiếu niên, nhi đồng tại địa bàn tham gia các cuộc sinh hoạt tập thể, hướng dẫn các em thực hiện "5 điều yêu của Bác Hồ" (sau này được Bác bổ sung hoàn chỉnh trở thành 5 điều Bác dạy thiếu niên, nhi đồng), tổ chức cho các em vui chơi ca hát, cắm trại, rèn luyện thể dục thể thao. Cũng ngay trong những ngày đầu mới được giải phóng, tổ chức Đội Thiếu niên Tiền phong, Đội Nhi đồng Tháng Tám đã được thành lập nhiều nơi ở Hải Phòng và ở Kiến An (lúc này chưa sáp nhập với thành phố Hải Phòng). Đội Thiếu niên đầu tiên của thành phố được thành lập ở khu lao động Tam Bạc. Tiếp đó các Đội Thiếu niên, Đội Nhi đồng ra đời ở Cầu Đất, Cầu Niệm, An Dương và ở hầu khắp các nơi khác trong thành phố. Nhiều hoạt động phù hợp với tâm lý lứa tuổi các em thiếu niên, nhi đồng được các anh, chị thanh niên hướng dẫn tổ chức đã có sức cuốn hút các em đến với các hoạt động tập thể vui tươi, lành mạnh. Phong trào "Kế hoạch nhỏ", "Trần Quốc Toản"..., từng bước được đưa vào những nội dung, hình thức hoạt động phù hợp, có ý nghĩa giáo dục nhiều mặt.

Cũng ở thời điểm này thiếu niên Việt Nam đã được nhận những món quà đầy tình nghĩa của thiếu niên Cộng hòa Dân chủ Đức. Đây chính là biểu hiện đầu tiên của tinh thần quốc tế trong phong trào thiếu nhi.
Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ hai họp từ ngày 25-10 đến ngày 4-11-1956 tại Thủ đô Hà Nội, được sự đồng ý của Ban Bí thư Trung ương Đảng, cùng với việc đổi tên Đoàn Thanh niên Cứu quốc thành Đoàn Thanh niên Lao động Việt Nam cũng đã quyết định đổi tên Đội Thiếu nhi Tháng Tám thành Đội Thiếu niên Tiền phong Việt Nam, thống nhất cho cả 2 lứa tuổi, thiếu niên và nhi đồng Đại hội đã ra Nghị quyết về công tác thiếu niên, nhi đồng, khẳng định vai trò và trách nhiệm của tổ chức Đoàn đối với thế hệ thanh niên tương lai, coi đó là lực lượng quan trọng, là nguồn lực bổ sung cho đội ngũ của Đoàn. Sự trưởng thành của thiếu niên, nhi đồng là đảm bảo vững chắc, góp phần củng cố và phát triển tổ chức Đoàn ngày càng vững mạnh. Đại hội đã quyết định trao cho tổ chức Đội Thiếu niên Tiền phong Việt Nam khẩu hiệu: "Vì sự nghiệp xã hội chủ nghĩa và thống nhất Tổ quốc, "sẵn sàng"!". Trao cho tổ chức Đội khẩu hiệu này, Đảng và Đoàn đã đặt trọn niềm tin vào lớp tuổi nhỏ được Đảng và Bác Hồ kính yêu dày công giáo dục, rèn luyện trở thành những con người mới phát triển toàn diện, đủ sức làm tròn sứ mệnh lịch sử, xây dựng và bảo vệ miền Bắc xã hội chủ nghĩa, tham gia góp phần đấu tranh giải phóng miền Nam giành thống nhất nước nhà.

Năm 1956, cũng là năm các trường học ở miền Bắc bắt đầu xây dựng nhà trường xã hội chủ nghĩa, đồng thời với việc mở rộng xây dựng và phát triển Đội Thiếu niên Tiền phong. Nhiều địa phương đã thí điểm việc tổ chức Đội theo cơ sở trường học, nhằm phát huy tác dụng chính trị của tổ chức Đội đối với nhiệm vụ học tập và giáo dục toàn diện, tạo điều kiện để các em "học tốt", góp phần xây dựng nhà trường xã hội chủ nghĩa.

Được học tập dưới mái trường xã hội chủ nghĩa, có sự dạy dỗ của các thầy, cô giáo và sự dìu dắt của Đoàn, nhiều lớp thiếu niên, nhi đồng đã trưởng thành nhanh chóng, trở thành con ngoan trò giỏi, góp phần công sức đáng kể trong việc đẩy mạnh sản xuất, phát triển kinh tế-xã hội của các địa phương. Những năm khắc phục hậu quả chiến tranh, phần lớn các địa phương đều đẩy mạnh khai hoang phục hóa, nhanh chóng ổn định sản xuất và đời sống, nhiều em thiếu nhi bên cạnh việc tích cực giúp đỡ gia đình, đã tự tìm kiếm những nơi người lớn chưa làm đến phát hoang, gieo trồng các loại cây ngắn ngày. Các em cũng là những người tích cực tham gia hưởng ứng các phong trào của Đoàn với những việc làm cụ thể. Khi tổ chức Đoàn các địa phương đẩy mạnh phong trào cải tiến kỹ thuật, làm các công cụ cải tiến, như sử dụng cày 51 thay cày chìa vôi, làm xe cải tiến để giải phóng đôi vai, làm cào cỏ Nghệ An... nhiều em thiếu nhi đã tham gia thu gom gỗ, sắt để các anh chị thanh niên làm nguyên liệu.

Thực hiện khẩu hiệu "Sạch làng tốt ruộng" trong phong trào làm phân bón, các em có phong trào "Đi bò vàng về bò xanh", tức là khi đi chăn bò, chăn trâu các em không những chăm sóc trâu, bò béo khỏe, mà còn tranh thủ cắt thêm lá, nhờ sức trâu bò chở về để có thêm nguyên liệu làm phân xanh. Thiếu nhi tỉnh Sơn Tây (nay thuộc Hà Tây) hưởng ứng tháng thi đua "Phất cao cờ Tháng Tám" của Đoàn, đã nêu khẩu hiệu "Em chăm cho hố phân đầy", để thu gom các nguồn phân rơi vãi. Em Phan Văn Sang ở thôn Cổ Đô, xã Tân Lập là người tích cực hưởng ứng phong trào, thường xuyên mang theo quang sọt bên người, hễ gặp phân rơi vãi em đều thu gom vào gánh, đảm bảo đường thôn, ngõ xóm lúc nào cũng được sạch, trong khi hố phân của em đầy lên nhanh chóng. Sang đã được Báo Sơn Tây, cơ quan của Đảng bộ địa phương, nêu gương tốt và được Bác Hồ tặng huy hiệu của Người. Cùng có vinh dự được nhận phần thưởng của Bác Hồ về thành tích làm phân bón thời kỳ này có em Trần Danh, một thiếu niên có tinh thần chịu khó và chủ động trong mọi việc giúp đỡ gia đình cũng như tham gia công tác xã hội.

Trong phong trào hợp tác hóa nông nghiệp, đưa nông dân và nông thôn các tỉnh, thành phố miền Bắc đi vào con đường làm ăn tập thể, thiếu niên, nhi đồng các địa phương không những là lực lượng đông đảo tham gia tuyên truyền, vận động gia đình và bà con trong thôn xóm, với nhiều hình thức như tổ chức các buổi cổ động, phát loa truyền thanh, kẻ vẽ khẩu hiệu tuyên truyền... Các em còn có sáng kiến tổ chức các hợp tác xã Măng non, vừa tạo điều kiện đóng góp phần công sức phù hợp với lứa tuổi cho các hợp tác xã sản xuất, vừa là việc làm có ý nghĩa giáo dục nhiều mặt đối với chính các em về tính tập thể, về ý thức lao động... Thiếu niên xã Thạch Khôi (Hải Dương) là nơi khởi xướng phong trào xây dựng hợp tác xã Măng non và được thiếu nhi khắp các địa phương miền Bắc hưởng ứng sôi nổi. Liên đội Vân Phi (Sơn Tây), liên đội Duy Viên (Vĩnh Linh, ngày nay thuộc tỉnh Quảng Trị) và nhiều liên đội khác đã nhanh chóng thành lập các hợp tác xã Măng non, với nhiều hoạt động cụ thể, thiết thực. Trong đó nổi bật là phong trào chăm sóc trâu bò béo khỏe. Trong nhiều năm hợp tác xã Măng non Phú Mẫn (Bắc Ninh) là điển hình tiêu biểu của phong trào thi đua chăm sóc trâu bò béo khỏe và tháng 5 năm 1969, hợp tác xã Măng non của các em đã vinh dự được Bác Hồ gửi thư khen. Trong phong trào chăm sóc trâu bò béo khỏe, thiếu nhi xã Thắng Lợi (huyện Duy Tiên, Hà Nam), còn có sáng kiến làm gối cho trâu bò nghỉ và làm vệ sinh chuồng trại hàng ngày.

Năm 1958, theo sáng kiến của thiếu nhi tỉnh Sơn Tây và thành phố Hải Phòng, thiếu nhi các tỉnh và thành phố trên miền Bắc đã sôi nổi đẩy mạnh phong trào làm "Kế hoạch nhỏ". Ngày 2-12-1958, bác Tôn Đức Thắng, Chủ tịch ủy ban Thường vụ Quốc hội viết thư hoan nghênh sáng kiến đó của các em và cho phép mở rộng phong trào trong tất cả các đối tượng thiếu niên, nhi đồng ở tất cả các địa phương. Phong trào "Kế hoạch nhỏ" nhanh chóng cuốn hút các em thiếu niên, nhi đồng các địa phương sôi nổi tổ chức chăn nuôi, sản xuất, tiết kiệm, thu nhặt phế liệu... lấy tiền góp chung xây dựng Nhà máy Nhựa Thiếu niên Tiền phong đặt tại Hải Phòng. Một trong những hoạt động nổi bật của thiếu nhi cả nước thời kỳ này là việc thực hiện phong trào "Kế hoạch nhỏ" tham gia xây dựng Nhà máy Nhựa Thiếu niên Tiền phong. Nhà máy được khởi công xây dựng từ cuối năm 1958. Thiếu nhi Hải Phòng bên cạnh việc thực hiện kế hoạch nhỏ, thu gom phế liệu, chăn nuôi gà... bán lấy tiền góp vào xây dựng nhà máy, đã đóng góp hàng vạn lượt ngày công trực tiếp tham gia lao động trên công trường xây dựng nhà máy. Các em đã tham gia đẩy xe chở đất, chở gạch giúp các chú công nhân; dọn dẹp mặt bằng, làm các công việc phục vụ công tác thi công, hỗ trợ các cô, các chú công nhân trong các khâu đánh vữa, khuân vác giàn giáo... góp phần nhanh chóng đưa nhà máy đi vào sản xuất, làm ra nhiều sản phẩm phục vụ cho thiếu nhi như đồ chơi, đồ dùng học tập, giày dép, dụng cụ thể thao...

Và ngày 17-5-1960, Nhà máy Nhựa Thiếu niên Tiền phong đã đi vào hoạt động, đoàn đại biểu thiếu nhi miền Bắc dự lễ khánh thành đã nhận được 18.000 đồ chơi các loại - những sản phẩm đầu tiên do nhà máy làm ra, để trao tặng thiếu nhi miền Nam đang phải sống dưới ách thống trị của Mỹ và nguỵ quyền tay sai.
Được sự hướng dẫn, giúp đỡ của các anh, chị phụ trách, thiếu niên, nhi đồng ở các địa phương còn tham gia làm nhiều việc tốt, tuỳ theo lứa tuổi và hoàn cảnh của mình, như tham gia hoạt động văn hóa văn nghệ, tập luyện thể dục thể thao... Trong phong trào bình dân học vụ, thanh toán nạn mù chữ, thiếu niên, nhi đồng cũng là một lực lượng đóng góp phần công sức đáng kể trong vận động người đi học, làm các "thầy cô giáo nhỏ", hướng dẫn bạn mình, giúp đỡ bố mẹ, anh chị và nhiều người lớn xung quanh thanh toán nạn mù chữ và học bổ túc văn hóa. Em Nguyễn Văn Tống (Hà Đông - nay thuộc tỉnh Hà Tây), là một thiếu niên ham học đồng thời em cũng thường xuyên quan tâm giúp đỡ người khác học chữ. Nhiều hôm đêm tối, Tống vẫn không quản ngại đường thôn vắng vẻ, tận tình đến từng nhà động viên bà con đi học. Nhiều người do lớn tuổi, tiếp thu chậm, Tống vẫn kiên trì chỉ dẫn tập viết từng chữ, ghép từng vần. Với thành tích tham gia diệt dốt, Nguyễn Văn Tống đã được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Lao động hạng Ba.

Cùng thời điểm trên, nhiều em thiếu niên, nhi đồng ở các tỉnh miền Nam, từ vĩ tuyến 17 trở vào đã được tập kết ra miền Bắc theo ba má, hoặc do ba má phải ở lại miền Nam công tác, được Đảng, Nhà nước cho ra miền Bắc học tập. Để đảm bảo cho các em được tham gia các hoạt động tập thể, được học tập và vui chơi thoải mái như mọi thiếu niên, nhi đồng tại các địa phương, tổ chức Đoàn Thanh niên các cấp đã có nhiều hình thức thích hợp, tạo điều kiện để thiếu nhi hai miền Nam - Bắc có mối quan hệ đoàn kết gắn bó trong học tập, trong vui chơi, làm cho các em thiếu niên, nhi đồng miền Nam cảm thấy như được sống ở nhà mình, ở quê hương miền Nam của mình. Nhiều tỉnh ở miền Bắc lúc này có trường học sinh miền Nam với hàng ngàn học sinh theo học, bên cạnh việc tổ chức Hiệu đoàn học sinh với các hoạt động sôi nổi được tổ chức chặt chẽ đến từng lớp học, Đoàn Thanh niên, Đội Thiếu niên đã thành lập Ban Chấp hành học sinh, một tổ chức đại diện cho học sinh trong các trường học, có tác dụng giáo dục ý thức tự chủ cho học sinh, nhằm thống nhất phong trào học sinh trong các trường học, tạo cơ hội để học sinh miền Bắc, học sinh miền Nam, học sinh Việt Nam và học sinh Hoa kiều... có dịp giao lưu, tăng cường mối quan hệ gắn bó với nhau.

Thiếu niên, nhi đồng ở các tỉnh, thành phố miền Nam tập kết ra miền Bắc học tập luôn luôn được sự quan tâm chăm sóc đặc biệt của Đảng, của Bác Hồ kính yêu. Mặc dù bận trăm công nghìn việc, nhưng Bác Hồ vẫn luôn dành cho các em những tình cảm hết sức trìu mến. Bác đã nhiều lần đến thăm, động viên học sinh miền Nam tập kết ở nhiều trường. Ngày 28-9-1957, Bác gặp thiếu nhi miền Nam ở Câu lạc bộ Lao động (Hà Nội); ngày 28-9-1958, Bác đến thăm trường Nhi đồng miền Nam ở Hải Phòng; ngày 18 -1-1960, Bác đến thăm trường Học sinh miền Nam số 12 ở Hải Phòng; ngày 2-2-1960, Bác thăm trại Thiếu nhi miền Nam tại Hà Nội...
Bác thường xuyên căn dặn thiếu nhi và các anh chị phụ trách miền Nam tập kết ra miền Bắc học tập và sinh hoạt:
"Trong thời gian ở đây, gần Đảng, gần Chính phủ, gần Bác, các cháu và các cô, các chú nên hăng hái học tập và công tác, sao cho đến ngày nước nhà thống nhất trở lại quê hương, các cháu và các cô, các chú đều là những người gương mẫu về tư tưởng, đạo đức, cũng như về mọi mặt khác".

ở các tỉnh miền Nam, sau khi Hiệp định Giơnevơ được ký kết, không khí hòa bình đã bao trùm lên hầu khắp các xóm làng, các thành phố. Thiếu niên, nhi đồng các địa phương đã cùng bà con, cô bác tổ chức ca múa mừng thắng lợi của cuộc kháng chiến trường kỳ 9 năm. Nhiều nơi các em thiếu nhi đã cùng các anh, chị thanh niên tổ chức ca múa suốt đêm, bày tỏ niềm vui sướng và khát vọng được sống trong cảnh hòa bình yên vui. Đồng thời ở nhiều địa phương, dưới sự hướng dẫn của tổ chức Đảng và chính quyền cách mạng, cùng với bà con nhân dân, các em thiếu niên, nhi đồng cũng được các anh, chị phụ trách phổ biến sâu rộng tinh thần ý nghĩa của Hiệp định Giơnevơ về lập lại hòa bình ở Việt Nam, về ý nghĩa thắng lợi của cuộc kháng chiến 9 năm chống thực dân Pháp. Nhiều địa phương còn chuẩn bị lý lẽ cho các em để sau này khi gặp địch phá hoại Hiệp định Giơnevơ, các em có thể đấu tranh với chúng phù hợp với từng tình huống cụ thể. Những thiếu niên nhi đồng được đi tập kết ra miền Bắc, trong đó có nhiều em phải xa gia đình, xa bố mẹ, anh em, đều sẵn sàng lên đường.

Mặc dù thời gian được sống trong điều kiện hòa bình không bao lâu, nhưng hầu hết thiếu niên và nhi đồng các tỉnh miền Nam thời kỳ này đều được sự quan tâm giáo dục trên nhiều mặt. Hình thức phổ biến để tập hợp các em là vận động các nhân sĩ trí thức tiến bộ mở các trường tư thục làm cơ sở để thông qua các bài học về địa lý lịch sử, luân lý... truyền thụ cho các em những kiến thức về quá trình dựng nước và giữ nước trong suốt chiều dài lịch sử mấy ngàn năm của ông cha; về đất nước tươi đẹp; về truyền thống cần cù, dũng cảm của nhân dân... làm cho các em hiểu và thêm yêu mến Tổ quốc, có ý thức gìn giữ mảnh đất mình đang sống. Nhiều trường công và trường tư có xu hướng tiến bộ, như trường Văn Lương (thị trấn Long Đất, tỉnh Bà Rịa), trường Huỳnh Khương Ninh (Sài Gòn), trường Diên Hồng (thị xã Quảng Ngãi) đã sử dụng các giáo trình tiến bộ để giảng dạy các em tinh thần yêu nước, thương nòi... Thông qua những chiến công chống giặc ngoại xâm của các anh hùng, nghĩa sĩ của dân tộc, như Ngô Quyền, Đinh Tiên Hoàng, Lê Hoàn, Lý Thần Tông, Lý Nhân Tông, Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Trần Quang Khải, Trần Quốc Toản, Lê Lợi, Nguyễn Trãi, Quang Trung... các thầy giáo, cô giáo có tâm huyết đã truyền cho các em lòng tự hào và tự tôn dân tộc. Nhiều trường còn tổ chức cho các em đi tham quan các danh lam thắng cảnh, các di tích lịch sử, văn hóa... làm cho các em thêm yêu quí đất nước quê hương; dạy các em thương yêu ông bà, cha mẹ, anh chị em, biết giúp đỡ bà con làng xóm, bè bạn; biết quí trọng những gì thế hệ đi trước đã giành lại được...

Sau khi Hiệp định Giơnevơ về lập lại hòa bình trên bán đảo Đông Dương được ký kết, nhất là sau khi tìm cách hất được chân Pháp, độc chiếm miền Nam Việt Nam, đưa tên độc tài Ngô Đình Diệm lên làm tay sai cho chúng, đế quốc Mỹ đã bằng mọi giá thôn tính miền Nam Việt Nam bằng chủ nghĩa thực dân kiểu mới. Trong đó trên lĩnh vực "văn hoá, tư tưởng và giáo dục" đế quốc Mỹ và bè lũ tay sai Ngô Đình Diệm thực hiện dã tâm "bôi đen bọn trẻ để cộng sản không nhuộm đỏ lại được". Chúng cho rằng "Văn hóa, tư tưởng, giáo dục là một lĩnh vực đặc thù mà kết quả của nó có tính chất quyết định cho cuộc đọ sức... Đây là cuộc chiến tranh ý thức hệ chống lại ý thức hệ, chiến tranh lý tưởng đối đầu lý tưởng" (thông điệp của Ngô Đình Diệm gửi bọn tay chân các cấp).

Đế quốc Mỹ và bè lũ tay sai đã bằng mọi cách, vừa lừa mị, dụ dỗ, mua chuộc, vừa thẳng tay đàn áp, khủng bố, kìm kẹp, đầu độc thanh, thiếu niên với các chiêu bài "Độc lập", "Quốc gia", "Tự do dân chủ"; với triết lý duy tâm "nhân vị, duy linh"; xuyên tạc lịch sử, làm cho các em nhầm lẫn giữa các anh hùng dân tộc có công cứu nước với bọn bán nước cầu vinh; nhồi nhét tâm lý tự ti trước sức mạnh quân sự, kinh tế, khoa học kỹ thuật của Mỹ, làm cho thanh, thiếu nhi từ sợ Mỹ đi đến phục Mỹ, đi đôi với truỵ lạc hoá về lối sống, khuyến khích trào lưu CCTY (cho tình yêu, cướp tình yêu) làm cho thanh, thiếu niên chìm đắm trong xì ke, ma tuý, truỵ lạc... sống buông thả, bi quan, thất vọng và cuối cùng cam tâm làm tay sai cho chúng để được thỏa mãn những dục vọng thấp hèn.

Chúng coi nhà trường là nơi đào tạo, rèn luyện nên một tầng lớp trí thức trẻ chỉ biết chạy theo đồng tiền, là nơi dự trữ thanh, thiếu niên cho việc đôn quân bắt lính, biến họ thành những sĩ quan tương lai trung thành với những lợi ích quốc gia của Mỹ, sống lệ thuộc vào Mỹ. Do đó số lượng cố vấn giáo dục đã không ngừng tăng lên. Năm 1954, Mỹ mới đưa vào miền Nam Việt Nam 54 cố vấn giáo dục, đến năm 1965 con số đó đã tăng lên 1.700 người và năm 1975 lên tới con số 2.400 người.

Đế quốc Mỹ và bè lũ tay sai còn coi trọng việc đoàn ngũ hóa thiếu nhi. Chúng không từ cả thủ đoạn úp bộ, bắt thiếu nhi vào các tổ chức phản động để dễ bề kiểm soát, lôi kéo và kìm kẹp các em, như tổ chức thiếu nhi cộng hòa (thời kỳ 1955-1960); Thiếu nhi phòng vệ dân sự, Thiếu nhi Phượng hoàng, Thiếu nhi tự báo, Thiếu nhi trừ gian, Thiếu nhi Văn tác vụ... Chúng thường tổ chức các hội trại, duyệt đoàn, đồng phục... đánh vào tâm lý hiếu kỳ, ưa hoạt động của các em, ngày càng đưa các em xa dần ảnh hưởng của cách mạng. Trong quân đội nguỵ, chúng còn bố trí mỗi trung đoàn 1 sĩ quan cấp trung úy phụ trách công tác thiếu nhi, các binh chủng đều có trường thiếu sinh quân, có đoàn hướng đạo quân đội. ở cấp tiểu học chúng thực hiện hàng đội tự trị; ở cấp trung học có chương trình phát triển sinh hoạt học đường; ở nông thôn chúng tổ chức thiếu nông 4T (gồm: Trí óc sáng suốt, Tấm lòng thành thực, Tay chân cứng rắn và Thân thể tráng kiện) tập hợp tất cả thanh, thiếu niên từ 12 đến 20 tuổi, lấy biểu tượng là 4 lá me trên nền trắng, 4 chữ T thích trên cánh tay...

Trong điều kiện đế quốc Mỹ và nguỵ quyền tay sai ra sức đầu độc, lôi kéo thiếu niên, nhi đồng, việc nhiều trường học tranh thủ đưa các chương trình tiến bộ giảng dạy cho học sinh đã góp phần đáng kể làm cho phần lớn các tầng lớp thanh, thiếu nhi miền Nam dù phải sống trong chế độ đen tối của Mỹ - nguỵ vẫn không bị vấy bùn, vẫn kiên trung bất khuất, tiếp nối truyền thống ngàn năm của tổ tiên. Trong nhiều trường hợp thiếu nhi miền Nam thời kỳ này đã lợi dụng ngay các tổ chức do địch lập ra để chống lại chúng, dùng ngay tổ chức của chúng lập ra để che mắt chúng, bảo vệ cán bộ cách mạng, đặc biệt trong những lúc cách mạng gặp khó khăn, kẻ địch khủng bố gắt gao, cơ sở gần như bị mất trắng, như trong các năm 1955-1958 và giai đoạn 1970-1972.

Những năm đầu thực hiện Hiệp định Giơnevơ, các lực lượng vũ trang của ta chuyển quân tập kết ra miền Bắc. Từ hoạt động công khai, Đảng ta chuyển sang hoạt động bí mật. Tổ chức Đoàn, tổ chức Đội không còn. Phần lớn những đoàn viên còn ở lại tiếp tục cuộc đấu tranh đều hoạt động đơn tuyến, chịu sự chỉ đạo trực tiếp của những đảng viên tại địa bàn. Thậm chí có thời kỳ bị địch khủng bố trắng, trong số đảng viên ấy, người thì bị địch giết hại, người được điều lánh đi nơi khác, nhiều đoàn viên thanh niên phải làm nhiệm vụ như một đảng viên... Nhưng dưới sự chỉ đạo của Đảng, dù trong hoàn cảnh khốc liệt, nhiều đoàn viên thanh niên và thiếu nhi vẫn kiên cường bám trụ, đấu tranh chống lại mọi âm mưu, thủ đoạn tìm cách "bôi đen" thiếu niên, nhi đồng của địch. Được Đảng giao phụ trách thiếu niên, nhi đồng, nhiều đoàn viên và thanh niên đã tìm mọi cơ hội hướng dẫn các em thiếu niên, nhi đồng tham gia các phong trào của nhân dân, như phong trào "Bảo vệ hòa bình" của nhân dân Sài Gòn do luật sư Nguyễn Hữu Thọ, giáo sư Phạm Huy Thông, và Nguyễn Văn Dưỡng lãnh đạo; cùng cha mẹ, anh chị xuống đường "ăn mừng hòa bình" ở Huế, ở Tây Nguyên; tham gia phong trào "Tuần lễ hòa bình" của nhân dân các tỉnh Trung Trung Bộ. ở nhiều địa phương, thiếu nhi còn thành lập các đội văn nghệ đi lưu diễn các nơi tuyên truyền lòng yêu nước, yêu hòa bình tới đông đảo quần chúng nhân dân. Các em thường biểu diễn những vở kịch lịch sử, hát những bài hát truyền thống như Chi Lăng, Bạch Đằng Giang... được đông đảo nhân dân hưởng ứng nhiệt liệt.

Trường tư thục Văn Lương ở thị trấn Long Đất, tỉnh Bà Rịa là một trong những trường do ta tổ chức, đã có những hoạt động khá mạnh. Đội văn nghệ của trường đến các địa phương trình diễn đều được bà con cô bác quí mến, thương yêu đùm bọc. Các tiết mục biểu diễn của Đội như "Một thế kỷ mấy vần thơ", kể lại tội ác của giặc Pháp xâm lược, thống trị nước ta suốt gần một thế kỷ; "Tiếng hát trên dòng sông Cửu Long" là tiếng ca của một em bé lái đò nghèo, trước cảnh quê hương bị tàn phá, gia đình bị lìa tan, mong ước đến ngày Nam Bắc thống nhất để xây dựng quê hương; "Tấm lòng vàng" là vở kịch nói kể chuyện một em bé nghèo, gia đình bị hỏa hoạn trong trận chiến tiêu diệt lẫn nhau giữa phe phái Ngô Đình Diệm và Bình Xuyên, em phải bỏ học để đi gánh nước mướn giúp đỡ gia đình, nhưng em được thầy, cô giáo, các bạn và bà con cô bác giúp đỡ để em lại được cắp sách đến trường; "Mừng hòa bình, yêu hòa bình" là bài hát ca ngợi làng quê được giải phóng... đã gây xúc động mạnh trong các tầng lớp nhân dân. Nhiều địa phương đã mời Đội đến biểu diễn.

Các hoạt động văn nghệ cách mạng của thiếu niên, nhi đồng miền Nam những ngày đầu thi hành Hiệp định Giơnevơ về lập lại hòa bình ở Việt Nam không những cổ vũ tinh thần của nhân dân trong cuộc đấu tranh với các thế lực thù địch mới, mà nhiều khi các em còn lợi dụng cơ hội để hạ uy thế của chúng, như trường hợp các Đội văn nghệ Vĩnh Thuận, Vĩnh Phong (huyện Gò Quao, tỉnh Rạch Giá) đã lợi dụng tình thế khi Ngô Đình Diệm đến dự lễ khánh thành khu trù mật An Phước được lên biểu diễn chào mừng đã hát vang các bài ca từ thời kháng chiến chống Pháp, như "Mừng hòa bình", "Tiểu đoàn 307", "Chúc thọ Bác Hồ"... làm Ngô Đình Diệm tím cả mặt. Tuy không làm gì được, nhưng trước khi lên máy bay chuồn đi, Diệm cũng cố nói vớt vát: "Hôm nay các cháu làm vậy thì được, nhưng từ nay về sau không được ca múa như vậy nữa"... Còn nhân dân thì ai cũng thấy hả lòng. Tiếng đồn cứ vang đi xa mãi trong nhân dân các tỉnh miền Tây Nam Bộ và đến các vùng, miền khác.

Những năm 1956-1957 địch khủng bố gắt gao những người kháng chiến cũ. Chúng mở các chiến dịch tố cộng, diệt cộng tràn lan, chúng ra sức bắt bớ, giết hại nhân dân kể cả nhiều thầy giáo, cô giáo. Nhiều lớp học bị tan, nhất là ở các vùng nông thôn, ở vùng sâu; không có trường học, các em thiếu niên, nhi đồng phải chịu thất học. Lúc đầu một số đoàn viên, thanh niên đã tổ chức các lớp học bình dân học vụ dạy các em. Về sau địch o ép, khủng bố mạnh, các lớp bình dân học vụ cũng không thể tiếp tục duy trì. Nhưng ở nhiều nơi thầy và trò vẫn không chịu bó tay. Thời kỳ này một số địa phương ở vùng U Minh Thượng, U Minh Hạ, nhiều đoàn viên, thanh niên bị lộ không thể sinh sống trong các ấp đã rủ nhau vào rừng lập các "làng rừng", có nơi còn gọi đó là "làng xã hội chủ nghĩa" làm căn cứ, vừa sản xuất, vừa bố phòng chống địch càn quét, đồng thời dạy nhau học văn hóa. Cũng ở tại các làng rừng, khi có một số em thiếu niên vào theo, các anh, chị thanh niên đã tổ chức cho các em học văn hóa, thu hút cả các em trong các ấp gần đó đến học. Qua đó dạy các em tinh thần yêu nước, căm thù giặc Mỹ xâm lược.

ở nhiều tỉnh thuộc miền Đông Nam Bộ, khi tìm cách bắt mối với nhân dân, các cán bộ cách mạnh của Đảng đều dựa vào các em. Trước hết họ gặp các em, kể cho các em nghe chuyện về Bác Hồ, dạy các em học văn hóa, học hát, rồi chỉ cho các em về liên lạc với cơ sở. ở vùng rừng Nhum (Tây Ninh) khi các em vào rừng tìm lá chằm nón hay ở các vùng Thủ Dầu Một, Biên Hòa, Bà Rịa... các em đi hái củi, đi lô mót mủ dây... các cán bộ của ta đã tổ chức cho các em học văn hóa từ một đến hai tiếng. Mỗi lớp học có từ 5 đến 7 em.

ở các tỉnh miền Tây và miền Trung Nam Bộ, nhất là vùng Đồng Tháp Mười, cũng như ở Bến Tre, nhiều kênh rạch, việc đi lại khó khăn. Trong điều kiện địch thường xuyên ruồng bố, các lớp học lưu động của thiếu niên, nhi đồng vẫn được tổ chức. Các em tổ chức học ngay trên các xuồng. Hai, ba em một xuồng chèo đến điểm hẹn dưới tán cây rừng, dừa nước... các xuồng ghép lại, lấy lòng xuồng làm bàn học, giáo viên treo bảng lên cành cây hoặc trên thân dừa. Khi có động, các xuồng phân tán nhanh, khi yên lớp học lại tiếp tục... Hết lớp này đến lớp khác được tổ chức. Nhiều em học được đến lớp 3, lớp 4. Nhờ đó sau này, như ở Bến Tre, khi các em trưởng thành đi tòng quân, thì không một thanh niên nào còn mù chữ.

Thời kỳ này, ở các tỉnh miền Nam chưa có tổ chức Đội thiếu niên. Các em hoạt động theo sự chỉ đạo trực tiếp của các cô chú đảng viên hoặc của các anh, chị đoàn viên. Các em thường được các cô, chú, các anh chị giao cho nhiệm vụ làm liên lạc, nắm tình hình bố phòng và những hoạt động ruồng bố của địch... Nhưng cũng có nhiều nơi các em tự tổ chức các hoạt động. Qua những hoạt động đó các cô, chú, các anh, chị mới biết, tìm đến gặp gỡ, hướng dẫn và uốn nắn các phương thức hoạt động chưa phù hợp, vừa đảm bảo hoạt động của các em thiết thực phục vụ nhiệm vụ của cách mạng, vừa bảo vệ được các em, không để kẻ địch lợi dụng khủng bố, xâm hại đến các em.

Sau một thời gian mị dân, nhất là sau khi đè bẹp được lực lượng các giáo phái không ăn cánh, phế truất được Bảo Đại, đưa Ngô Đình Diệm lên làm Tổng thống, kẻ địch bắt đầu thẳng tay đàn áp, khủng bố khốc liệt lực lượng kháng chiến của nhân dân miền Nam Việt Nam. Coi "tố cộng, diệt cộng" là quốc sách, chúng tiến hành với một phương châm cực kỳ tàn bạo; giết lầm hơn bỏ sót, triệt để giết nội tuyến, trừ nội tâm, đạp lên oán thù, kiên quyết làm cho người cộng sản phải chết hoặc phải thuần phục quốc gia, quần chúng cách mạng phải chết hoặc trở thành phản cách mạng.

Thiếu niên, nhi đồng là đối tượng kẻ địch muốn tìm mọi cách lôi kéo để phục vụ chiến lược lâu dài của chủ nghĩa thực dân mới, đồng thời cũng là đối tượng chúng tìm mọi cách lợi dụng phục vụ cho âm mưu chống phá phong trào cách mạng của nhân dân, tìm bắt, giết hại cán bộ cách mạng. Chúng tìm mọi cách dụ dỗ, mua chuộc và cả uy hiếp, dùng cực hình tra tấn bắt các em chỉ nơi cán bộ cách mạng thường ẩn nấp, lui tới, những căn cứ kháng chiến của nhân dân... Nhưng cũng chính trong những thử thách khốc liệt, khi phong trào cách mạng bị dìm trong biển máu, thiếu niên, nhi đồng miền Nam đã sát cánh cùng cha anh mình, luôn tỏ rõ phẩm chất kiên cường, bất khuất trước mọi thủ đoạn tàn bạo của kẻ thù, bảo vệ từng lá cờ thiêng liêng của Tổ quốc, bảo vệ cán bộ cách mạng.

Cuối năm 1954, ở huyện Gio Linh (Quảng Trị), khi kẻ địch xả súng bắn vào đoàn biểu tình của nhân dân các xã đấu tranh chống địch dồn dân lập vành đai trắng ở bờ Nam sông Bến Hải, đòi chúng phải nghiêm chỉnh thi hành Hiệp định Giơnevơ, người cầm cờ đi đầu hy sinh, em Trương Thị Con đã lập tức xông đến giương cao lá cờ Tổ quốc, dẫn đầu đoàn biểu tình tiến lên, mặc cho đạn địch đang bắn thẳng về phía em, bắn trúng cánh tay cầm cờ của em.

Tại Thừa Thiên - Huế, năm 1956, khi Mỹ - Diệm bắt dân làng xé bỏ lá cờ đỏ sao vàng của Tổ quốc, mở đầu chiến dịch "Tố cộng, diệt cộng", nhằm uy hiếp nhân dân và hạ uy thế cách mạng, một em trai đã tiến đến trước mặt tên quận trưởng đang hí hửng chờ đợi hành động xé cờ của em. Bỗng hai tay em trân trọng nâng lá cờ Tổ quốc lên hôn và bất ngờ quấn lá cờ vào quanh người mình, đồng thời chỉ thẳng vào mặt tên quận trưởng, thét to: "Các ông muốn xé lá cờ này hãy xé cả xác tôi đi!". Kẻ địch hèn hạ xả súng bắn thẳng vào em. Trước khi ngã xuống em đã hô to "Hồ Chủ tịch muôn năm".

Năm 1960, với cao trào đồng khởi, làm lay chuyển bộ máy kìm kẹp của Mỹ - Nguỵ, cách mạng miền Nam chuyển sang một giai đoạn mới đầy gian lao thử thách, nhưng cũng đầy thắng lợi vẻ vang, trong thắng lợi đó có sự góp mặt của thiếu niên, nhi đồng.

Tháng 9 năm 1960 Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ III của Đảng đã xác định 2 nhiệm vụ chiến lược của cách mạng Việt Nam trong thời kỳ đất nước tạm thời bị chia làm hai miền là: Xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh thực hiện thống nhất nước nhà, hoàn thành cách mạng dân tộc, dân chủ trong cả nước. Những nhiệm vụ chiến lược trong giai đoạn cách mạng mới, đã đặt lên vai thế hệ trẻ ở cả hai miền Nam-Bắc Việt Nam sứ mệnh lịch sử hết sức vẻ vang.

Đại hội đại biểu Đoàn toàn quốc lần thứ III (tiến hành từ ngày 23 đến ngày 25-3-1961 tại Thủ đô Hà Nội) đã quyết định phát động trong thanh niên miền Bắc phong trào "Xung phong, tình nguyện vượt mức kế hoạch Nhà nước 5 năm lần thứ nhất" (1961-1965). Gắn bó mật thiết với các phong trào hành động của Đoàn, từ sau khi Đoàn phát động phong trào "tình nguyện vượt mức kế hoạch 5 năm lần thứ nhất", phong trào "Kế hoạch nhỏ" của thiếu niên, nhi đồng cũng được phát triển thêm một bước, đi vào chiều sâu, vừa mang tính giáo dục cao, vừa đem lại hiệu quả thiết thực trong đấu tranh, trong lao động sản xuất và đời sống xã hội, trong học tập và rèn luyện...

Từ sau Đại hội đại biểu Đảng toàn quốc lần thứ III, cách mạng Việt Nam ở cả hai miền Nam - Bắc, với hai nhiệm vụ chiến lược được xác định, đã có những chuyển hướng mới. ở các tỉnh, thành phố miền Bắc, sau những năm khôi phục và phát triển, tình hình kinh tế - xã hội đi dần vào thế ổn định. Hầu hết người dân ở nông thôn đã đi vào con đường làm ăn tập thể. Giai cấp tư sản và tiểu chủ ở thành thị được cải tạo. Quyền làm chủ của nhân dân từng bước được thiết lập. Nhân dân phấn khởi, tin tưởng bước vào thực hiện kế hoạch 5 năm lần thứ nhất, xây dựng cơ sở vật chất và kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội.

ở miền Bắc, trong điều kiện tình hình kinh tế - xã hội ổn định và phát triển, công tác Đội và phong trào thiếu nhi cũng có những chuyển hướng tích cực. Tổ chức Đoàn các cấp đặc biệt quan tâm chăm sóc, giáo dục thiếu niên, nhi đồng, tạo điều kiện để công tác Đội và phong trào thiếu nhi ngày càng gắn bó mật thiết với những nhiệm vụ cách mạng đang đặt ra, với ý thức trách nhiệm của một tổ chức quần chúng trung kiên gần Đảng, có nhiệm vụ góp phần đào tạo thế hệ tương lai của đất nước, không những cho sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội, mà còn cần cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa cộng sản sau này. Đối với địa bàn nông thôn rộng lớn, các cấp bộ Đoàn hướng các em đi vào những công việc thiết thực, vừa hỗ trợ tích cực bà con nông dân tập thể trong sản xuất và cải thiện đời sống, vừa góp phần rèn luyện các em trong thực tế lao động. Trong trường học, các cấp bộ Đoàn hướng các hoạt động của Đội và phong trào thiếu nhi bám sát nhiệm vụ học tập, thực hiện giáo dục toàn diện. Với lớp đội viên lớn tuổi, tổ chức Đoàn các cấp bồi dưỡng các em những hiểu biết về Đoàn, nâng cao ý thức của các em đối với tổ chức Đoàn. Nhân dịp kỷ niệm ngày thành lập Đoàn 26 tháng 3, hàng năm, các cấp bộ Đoàn đều hướng các hoạt động của Đội Thiếu niên theo các chủ đề "Hướng lên Đoàn", "Tiến lên đoàn viên"... chuẩn bị cho các em khi trưởng thành, gia nhập vào tổ chức Đoàn Thanh niên.

Chủ tịch Hồ Chí Minh dạy: "Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, Vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người". Đảng ta và Bác Hồ kính yêu đã dành những tình cảm lớn lao và sự ân cần chăm sóc, dạy bảo lớp lớp thiếu niên, nhi đồng nước ta từng bước trưởng thành, có những cống hiến xứng đáng cho sự nghiệp cách mạng. Ban Bí thư Trung ương Đảng (khóa III) ra Chỉ thị số 197/CT/TW, ngày 19-3-1960, nêu rõ: "Các em thiếu niên, nhi đồng ngày nay sẽ là lớp người xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản. Quan tâm đến thiếu niên, nhi đồng là quan tâm đến việc đào tạo, bồi dưỡng một lớp người mới không những phục vụ cho sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội hiện nay mà còn chính là cho sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa cộng sản sau này... Mục đích của chúng ta là đào tạo các em thiếu nhi thành những người yêu nước, yêu chủ nghĩa xã hội, có sức khỏe, có văn hóa, hết lòng phục vụ sự nghiệp của giai cấp công nhân và nhân dân lao động". Bản Chỉ thị nhấn mạnh: "...Giáo dục thiếu niên, nhi đồng là một vấn đề không đơn giản mà là vấn đề khoa học... con em chúng ta cần được phát triển về mọi mặt: đức dục, trí dục, thể dục, mỹ dục và sẵn sàng phấn đấu vì "sự nghiệp xã hội chủ nghĩa và thống nhất nước nhà"; Và cho rằng "Nhiệm vụ ấy Đoàn Thanh niên Lao động và nhà trường giữ vai trò chủ yếu, nhưng riêng Đoàn và nhà trường không làm nổi, các cơ quan đoàn thể nhân dân phải cùng làm thì mới thực hiện được".

Chỉ thị 197/CT/TW của Ban Bí thư Trung ương Đảng là một văn kiện có ý nghĩa nhiều mặt đối với công tác bảo vệ, chăm sóc, giáo dục thiếu nhi, cũng như với công tác Đội Thiếu niên, Nhi đồng đem lại cho công tác chăm sóc, giáo dục, bảo vệ trẻ em và công tác Đội Thiếu niên, nhi đồng một nhận thức mới, với những việc làm và những hàng động
cụ thể.

Trên cơ sở tinh thần bản Chỉ thị, Ban Bí thư Trung ương Đảng đã quyết định thành lập ủy ban Thiếu niên, Nhi đồng các cấp từ Trung ương đến cơ sở, để chăm lo công tác giáo dục và bảo vệ thiếu nhi.

ủy ban Thiếu niên, Nhi đồng Trung ương được thành lập do bác Tôn Đức Thắng, Phó Chủ tịch nước làm Chủ tịch danh dự. Giáo sư, viện sỹ Nguyễn Khánh Toàn, ủy viên dự khuyết Ban Chấp hành Trung ương Đảng - Phó Chủ nhiệm ủy ban Khoa học Nhà nước, được cử làm Chủ tịch. ủy ban gồm 33 thành viên, đại diện cho các Bộ, ngành và đoàn thể liên quan trực tiếp đến công tác thiếu niên, nhi đồng.

Thực hiện Chỉ thị của Đảng, hầu hết các cấp bộ Đoàn đều cử cán bộ chủ chốt làm Phó Chủ tịch và thường trực ủy ban Thiếu niên, Nhi đồng các cấp để giúp cấp ủy Đảng và ủy ban Thiếu niên, Nhi đồng các địa phương thường xuyên chăm lo toàn diện đến công tác thiếu nhi tạo thành nền nếp cho phong trào "Toàn dân chăm sóc thiếu nhi" phát triển về sau này.

Các ngành thành viên của ủy ban Thiếu niên, Nhi đồng Trung ương như Bộ Văn hóa, Bộ Giáo dục, Bộ Y tế, Bộ Nội thương (nay là Bộ Thương mại), Tổng cục Thể dục thể thao... đã lập kế hoạch hoạt động cụ thể cho ngành mình, nhiều địa phương đã hình thành Câu lạc bộ thiếu nhi, về sau đó là các Nhà thiếu nhi, Cung thiếu nhi... tạo điều kiện cho các em có nơi vui chơi, sinh hoạt, tham gia các hoạt động tập thể, ca, múa, nhạc kịch, học hành, học đàn, học vẽ... Ngành Văn hóa đã tham gia hướng dẫn cách tổ chức và hoạt động; bồi dưỡng đội ngũ làm công tác văn hóa, văn nghệ cho các câu lạc bộ. ở nhiều địa phương cũng đã hình thành các phòng khám, chữa bệnh cho trẻ em. Một số bệnh viện tăng thêm phương tiện, giường bệnh dành riêng cho trẻ em.

Từ những kinh nghiệm hoạt động ban đầu của các Câu lạc bộ Thiếu nhi, Trung ương Đoàn đã phối hợp với Bộ Văn hóa, Bộ Giáo dục mở Hội nghị tại chỗ ở Kiến An (nay thuộc Hải Phòng). Các đại biểu tham gia Hội nghị đã được tham quan, trao đổi kinh nghiệm trực tiếp với Câu lạc bộ Tiểu Trà, nghe các Câu lạc bộ Hồng Thái (xã Thái Thịnh, Thái Bình), Câu lạc bộ xã Nghi Công (Nghi Lộc, Nghệ An) báo cáo kinh nghiệm hoạt động.

Cũng từ đó hệ thống Câu lạc bộ, thư viện, tủ sách thiếu nhi hình thành và phát triển mạnh mẽ ở nhiều địa phương. ở nhiều tỉnh, thành phố bắt đầu có rạp chiếu bóng, cửa hàng, quầy hàng bách hóa dành riêng cho thiếu nhi. ở Trung ương Đoàn, ngoài tờ báo Thiếu niên Tiền phong còn có nhà xuất bản chuyên xuất bản các ấn phẩm dành riêng cho thiếu nhi lấy tên là Nhà xuất bản Kim Đồng (chính thức thành lập ngày 17-6-1957). Trên làn sóng Đài Tiếng nói Việt Nam đã ra đời chương trình phát thanh "Măng non", về sau đó là chương trình phát thanh thiếu nhi. Bên cạnh đó còn có báo Nhi Đồng và chương trình "Bông hoa nhỏ" trên Đài Truyền hình Việt Nam và ở Đài Phát thanh và truyền hình địa phương cũng có chương trình dành riêng cho các em thiếu niên, nhi đồng. Nhiều loại trang thiết bị phục vụ cho hoạt động Đội cũng được quan tâm đầu tư sản xuất như: trống, cờ, khăn quàng đỏ. Các điều kiện liên quan đến việc phục vụ ăn, mặc, học hành, vui chơi, giải trí của các em ngày càng thêm phong phú, phù hợp với từng lứa tuổi.

Năm 1961, nhân dịp kỷ niệm lần thứ 20 ngày thành lập Đội Thiếu niên Tiền phong Việt Nam (15-5-1941 - 15-5-1961), Bác Hồ kính yêu đã gửi thư cho thiếu nhi cả nước. Trong thư Bác căn dặn các em 5 điều:

Yêu Tổ quốc, yêu đồng bào.
Học tập tốt, lao động tốt.
Đoàn kết tốt, kỷ luật tốt.
Giữ gìn vệ sinh.
Thật thà, dũng cảm.

Ngày 7-9-1961, Bác Hồ viết bài "Một thành tích vẻ vang" trên báo Nhân Dân, cơ quan Trung ương của Đảng, phát động phong trào thi đua 2 tốt: "Dạy thật tốt, học thật tốt". Bộ Giáo dục đã chính thức phát động phong trào thi đua "Hai tốt", bắt đầu từ trường Phổ thông cơ sở Bắc Lý (Lý Nhân, Hà Nam). Từ đó, sau mỗi năm học tổng kết phong trào thi đua: "Hai tốt", Bác Hồ đều tặng phần thưởng cho những học sinh giỏi toàn diện. Trong các phần thưởng đó Bác Hồ đều có ghi 5 điều Bác căn dặn thiếu niên, nhi đồng:

"Yêu Tổ quốc, yêu đồng bào.
Học tập tốt, lao động tốt.
Đoàn kết tốt, kỷ luật tốt.
Giữ gìn vệ sinh thật tốt
Khiêm tốn, thật thà, dũng cảm".

Như vậy so với 5 điều Bác dạy thiếu niên, nhi đồng nhân dịp kỷ niệm lần thứ 20 ngày thành lập Đội, ở điều thứ tư Bác có thêm chữ "thật tốt" và ở điều thứ năm Bác thêm chữ "khiêm tốn", vì "mỗi điều có 6 tiếng cho các cháu dễ nhớ".

Thực hiện chỉ thị 197 CT/TW của Ban Bí thư Trung ương Đảng, làm theo lời dạy của Bác Hồ, công tác Đội Thiếu niên Tiền phong và phong trào thiếu nhi các tỉnh miền Bắc từng bước đã có những chuyển biến mạnh mẽ cả về bề rộng cũng như chiều sâu. Công tác chăm sóc giáo dục thiếu nhi được cả xã hội quan tâm, trở thành phong trào "Toàn dân chăm sóc thiếu nhi" với những việc làm cụ thể, thiết thực.

Từ ngày 22 tháng 6 đến ngày 11-7-1961, cũng tại Thủ đô Hà Nội các em còn được tổ chức triển lãm "Thiếu nhi thực hiện 5 điều Bác Hồ dạy". Hơn 10 ngày triển lãm mở cửa, hàng vạn thiếu nhi Thủ đô và một số tỉnh lân cận, cùng nhiều người lớn đã được vào Phủ Chủ tịch vui chơi và xem triển lãm những việc làm tốt đẹp của thiếu nhi cả nước theo 5 điều Bác Hồ dạy. Triển lãm được tổ chức giữa mùa hè, nhưng lúc nào cũng có đông các em thiếu nhi và cả người lớn vào xem. Những hình ảnh triển lãm đã gây nhiều xúc động đối với người xem về tình thương yêu to lớn của Bác Hồ đối với thiếu nhi cả nước, càng thêm thấm thía những điều Bác dạy. Đồng thời thông qua những hình ảnh được trưng bày cũng cho người xem thấy, làm theo 5 điều Bác Hồ dạy, thiếu nhi cả nước đã trưởng thành nhanh chóng, có những đóng góp xứng đáng đối với sự nghiệp kháng chiến cứu nước, cũng như trong công cuộc xây dựng đất nước.

Sau triển lãm được tổ chức ở Phủ Chủ tịch, một số tỉnh, thành phố khác như Hải Phòng, Sơn Tây.. cũng đã tổ chức triển lãm "Thiếu nhi với 5 điều Bác Hồ dạy". Với những hình ảnh và hiện vật đã được trưng bày ở Phủ Chủ tịch và những hình ảnh, sản phẩm, những gương "người tốt việc tốt" của thiếu nhi địa phương... các cuộc triển lãm đã đem đến cho người xem, trước hết là đông đảo thiếu niên, nhi đồng nhiều điều bổ ích, tạo điều kiện để các em có dịp giao lưu, học hỏi kinh nghiệm của thiếu nhi các địa phương trong học tập rèn luyện, trong tổ chức các hoạt động thực tiễn theo 5 điều Bác Hồ dạy.

Cùng thời gian, quán triệt Chỉ thị 197 CT/TW và những lời dạy của Bác Hồ đối với công tác giáo dục thiếu niên, nhi đồng, Ban Chấp hành Trung ương Đoàn (khóa III) đã họp Hội nghị lần thứ 5 bàn chuyên đề về công tác thiếu nhi. Nghị quyết của Hội nghị nhấn mạnh: "Phải chuẩn bị cho các em rồi đây trở thành những người lao động nhiệt tình xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản, những người biết sống và làm việc trong xã hội đó". Nghị quyết đã chỉ ra những vấn đề cơ bản để giáo dục các em theo 5 điều Bác Hồ dạy; chuẩn bị nghiên cứu đề ra chương trình cấp bậc đội viên, tạo những điều kiện cần thiết để chuyển mạnh hoạt động Đội vào trường học; mở rộng cuộc vận động "Toàn Đoàn làm công tác thiếu nhi". Trong đó nêu rõ: Đoàn Thanh niên trên mọi lĩnh vực hoạt động khác nhau trong xã hội cần dành một phần thì giờ, trí tuệ, tài năng của mình về khoa học kỹ thuật, văn học nghệ thuật, thể dục thể thao... góp phần giáo dục các em phát triển toàn diện.

Nội dung, hình thức hoạt động Đội và phong trào thiếu nhi từng bước đã có nhiều tìm tòi, đổi mới phù hợp với tâm sinh lý lứa tuổi, với từng hoàn cảnh của các em, tạo điều kiện thu hút ngày càng đông đảo các em đến với những hoạt động tập thể vui tươi, lành mạnh, có tác dụng giáo dục cao. Một trong những đổi mới hình thức hoạt động đem lại hiệu quả là "sinh hoạt chủ đề" theo những sự kiện lịch sử quan trọng đối với trong nước và trên thế giới. Từng thời kỳ, tùy theo những sự kiện lịch sử phù hợp với yêu cầu giáo dục, hàng năm các em được tổ chức sinh hoạt theo một chủ đề cho một năm học. Cũng có những chủ đề cho một tháng, hoặc một cuộc sinh hoạt nhất định.

Nhân dịp kỷ niệm lần thứ 15 ngày thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (2-9-1945 - 2-9-1960), các em có chủ đề "Mừng mười lăm năm đất nước nở hoa"; mừng sinh nhật Bác Hồ những năm tròn 70, 75 tuổi, có chủ đề "Em yêu Bác Hồ Chí Minh". Mừng miền Nam đánh thắng, có "Em đi thăm miền Nam yêu quí của Tổ quốc", "Em yêu anh bộ đội"... Có loại chủ đề cho cả một phong trào lớn, được duy trì trong nhiều năm, như "Ngàn hoa việc tốt dâng Đảng quang vinh", được tổ chức nhân dịp kỷ niệm ngày thành lập Đảng. "Nghìn việc tốt thực hiện 5 điều Bác Hồ dạy", "Nghìn việc tốt chống Mỹ cứu nước"...

Sinh hoạt theo chủ đề là một bước đổi mới theo chiều sâu trong công tác Đội và phong trào thiếu nhi thời kỳ này, đồng thời nâng cao tinh thần tự quản của các em, đảm bảo dân chủ trong các hoạt động. Được tổ chức Đoàn, các anh, chị phụ trách gợi ý, hướng dẫn, các em thảo luận, quyết định chọn chủ đề cho từng năm, từng cuộc sinh hoạt và tổ chức hoạt động. Tự các em sưu tầm tài liệu, sách báo, bài hát xoay quanh "chủ đề", "chủ điểm" được chọn, tự thuyết trình, trao đổi trong các buổi sinh hoạt, tổng kết hoạt động, biểu dương người tốt, việc tốt... tạo cho các em sự hứng thú trong sinh hoạt, nâng cao thêm hiểu biết cho các em về lịch sử dân tộc, về Đảng quang vinh và Bác Hồ vĩ đại, và cả về tổ chức Đội của các em...

Năm 1961, Liên đội Tam Sơn (Tiên Sơn, Bắc Ninh), có sáng kiến dấy lên phong trào "Làm nghìn việc tốt thực hiện 5 điều Bác Hồ dạy", giành danh hiệu "Cháu ngoan Bác Hồ". Phong trào đã thu hút gần như toàn bộ thiếu niên, nhi đồng và các tổ chức Đội ở các địa phương trong cả nước tham gia dưới nhiều hình thức: xây dựng nền nếp học tập; giữ gìn vệ sinh trường lớp, xóm làng; chăm sóc gia đình thương binh, liệt sĩ, người già cô đơn; lao động giúp đỡ gia đình, hỗ trợ hợp tác xã sản xuất, bảo vệ của công, làm kế hoạch nhỏ... Thông qua những việc làm thiết thực, cụ thể thiếu niên, nhi đồng Tam Sơn đã đóng góp phần công sức đáng kể xây dựng quê hương ngày một đổi mới, có trường học khang trang, đường làng ngõ xóm lúc nào cũng phong quang sạch sẽ. Nhiều em thiếu niên trưởng thành trong phong trào, sau này đã trở thành những cán bộ, những người có ích trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước.

Phong trào "Làm nghìn việc tốt thực hiện 5 điều Bác Hồ dạy" giành danh hiệu "Cháu ngoan Bác Hồ" nhanh chóng trở thành phong trào sâu rộng trong hoạt động Đội và phong trào thiếu nhi các tỉnh miền Bắc. Hội nghị lần thứ 12 của Ban Chấp hành Trung ương Đoàn (khóa III) đã đánh giá phong trào "Làm nghìn việc tốt thực hiện 5 điều Bác Hồ dạy" giành danh hiệu "Cháu ngoan Bác Hồ" là một phong trào có tác dụng giáo dục toàn diện đối với thiếu niên, nhi đồng và đã quyết định phát triển sâu rộng trong hoạt động Đội và phong trào thiếu nhi. Phong trào đã được duy trì và phát triển trong nhiều năm, không ngừng được nâng cao cả về mặt lý luận cũng như thực tiễn. Nhiều cấp bộ Đoàn, các cán bộ phụ trách Đội đã thường xuyên tổ chức các buổi sinh hoạt khoa học, sinh hoạt chuyên đề, thảo luận, đi sâu nghiên cứu những điều Bác Hồ dạy, vận dụng vào việc giáo dục, tổ chức hoạt động cho thiếu niên, nhi đồng, phù hợp với từng lứa tuổi, làm cho các em ngày càng thấm thía hơn với những lời dạy của Bác, trở thành tâm huyết, thành phương châm hành động, thành dấu ấn trong suốt cuộc đời của các em từ lúc còn nhỏ cũng như khi đã trưởng thành.

Các điển hình tiên tiến trong hoạt động Đội và công tác thiếu niên, nhi đồng xuất hiện ngày một nhiều. Cùng với Tam Sơn, Liên Đội Thiếu niên Tiền phong trường cấp I, II Trưng Vương, trường Lê Ngọc Hân (Hà Nội), trường Bắc Lý (Lý Nhân - Hà Nam)... trở thành những lá cờ đầu trong phong trào thi đua của Đội và phong trào thiếu nhi. Đó cũng là những liên đội thường được chọn làm thí điểm phát động các đợt sinh hoạt theo chủ đề để rút kinh nghiệm chỉ đạo ra diện rộng. Năm học 1961 - 1962, sau khi Bác Hồ viết bài "Một thành tích vẻ vang" trên báo Nhân Dân và phát động phong trào thi đua 2 tốt: "Dạy thật tốt và học thật tốt", trường cấp II Bắc Lý (nay là trường THCS Bắc Lý) được chọn làm nơi chính thức phát động phong trào thi đua "Hai tốt" của Bộ Giáo dục, càng khẳng định hướng đi đúng đắn của một trường luôn kiên trì mục tiêu, nguyên lý giáo dục của Đảng, được cụ thể hóa phù hợp trong từng giai đoạn cách mạng và tình hình thực tế của địa phương, nhằm đào tạo những mẫu người đáp ứng yêu cầu của cách mạng và sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Bắc Lý là một trường Trung học cơ sở, được thành lập từ năm 1953 ở vùng đồng chiêm trũng của huyện Lý Nhân (Hà Nam). Trở thành một trong những trường chỉ đạo điểm của ngành và ngày càng khẳng định vai trò của một nhà trường xã hội chủ nghĩa, trong đó có vai trò của tổ chức Đội Thiếu niên Tiền phong. Trong những năm đầu của thập niên 60, Liên Đội trường Bắc Lý thuộc sự chỉ đạo của Đoàn Thanh niên xã. Sau Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ III và nhất là sau Hội nghị BCH Trung ương Đoàn lần thứ 5 (khóa III), Liên Đội Thiếu niên Tiền phong trường Bắc Lý hoạt động trên cả hai địa bàn: trong nhà trường và ngoài nhà trường và đều phát huy tác dụng tích cực trong việc tổ chức đội viên thực hiện 5 điều Bác Hồ dạy, trở thành một điển hình xuất sắc trong tổ chức giảng dạy và học tập).

Ngay trong năm học 1961 - 1962, Bắc Lý đã trở thành lá cờ đầu của ngành giáo dục. Tiếng trống Bắc Lý vang lên đến từng ngõ xóm, thu hút đông đảo con em trong vùng đến trường đến lớp. Các bậc phụ huynh thấy yên tâm khi gửi con em mình đến học tại Bắc Lý. Các thầy cô giáo của trường chăm lo đến từng giờ lên lớp. Các em học sinh tìm tòi từng phương pháp học tập. Các em xây dựng từng đôi bạn học tập, kèm cặp nhau học tập. Những em sức học yếu được các thầy cô giáo quan tâm, được bạn bè thường xuyên chỉ dẫn, giúp đỡ dần dần trở thành những học sinh khá, có em trở thành học sinh giỏi, trở lại giúp đỡ những học sinh yếu khác. Những góc học tập được hình thành trong các gia đình. Những giờ truy bài được phát triển. Các em thường lấy "5 điều Bác Hồ dạy thiếu niên, nhi đồng" làm chuẩn để xem xét việc học tập, việc rèn luyện của mình và của bạn. Coi mỗi việc làm tốt, mỗi lần đạt được điểm 10 là một lần làm được một việc tốt thực hiện lời Bác dạy.

Tiếng trống Bắc Lý đã nhanh chóng lan rộng, trở thành phong trào thi đua học tập và đuổi kịp Bắc Lý trong các trường học, trong hoạt động Đội và phong trào thiếu nhi ở khắp mọi nơi. Cùng với các phong trào "Gió Đại Phong" và phong trào "Sóng Duyên Hải", "Cờ Ba nhất", "Tiếng trống Bắc Lý" thật sự đã trở thành phong trào sôi động thu hút hầu hết các trường học trong các tỉnh, thành phố trên toàn miền Bắc thi đua "Dạy tốt" và "Học tốt", với nhiều hình thức phong phú, cổ vũ các em "Làm nghìn việc tốt, thực hiện 5 điều Bác Hồ dạy".

Về sau này, Bắc Lý vẫn luôn giữ vững danh hiệu lá cờ đầu. Từ năm học 1965-1966, khi miền Bắc Việt Nam tiến hành cuộc kháng chiến chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, các lớp học của Bắc Lý phải sơ tán về các thôn xóm, hoạt động của Liên Đội Thiếu niên Tiền phong của trường Bắc Lý vẫn tiếp tục được duy trì, với nhiều hình thức thi đua sôi nổi, phấn đấu trở thành "Dũng sĩ diệt Mỹ" trong học tập, "Tiếng hát át tiếng bom". Liên Đội đã tổ chức các hoạt động ngoài nhà trường có hiệu quả, như thành lập các "Đội học việc", về sau đổi thành "Đội thiếu niên học tốt, làm tốt", với các phong trào "Cắt cỏ khao trâu", "Sạch làng tốt ruộng", "Làm nghìn việc tốt"... Trong nhà trường Liên Đội triển khai các hoạt động toàn diện trên các mặt: học tập, lao động sản xuất, văn hóa thể thao... từng bước phát triển các phong trào "Vui học - học vui", "Đôi bạn cùng tiến", "Câu lạc bộ môn học", "Giúp đỡ sao nhi đồng"...

Những tấm gương tiêu biểu của thiếu niên, nhi đồng xuất hiện ngày một nhiều. Bùi Thị Tứ ở Thái Bình, 3 năm liền cõng bạn đi học. Nguyễn Đỗ Hùng (Hà Nội), không quản nguy hiểm đã lao mình xuống dòng sông Hồng chảy xiết để cứu bạn khỏi chết đuối và đã bị hi sinh dũng cảm, được truy tặng danh hiệu liệt sĩ và phát động phong trào học tập trong cả nước. Cũng cùng hành động cứu bạn khỏi chết đuối, đáng chú ý có em Đặng Văn Kiên, mới 7 tuổi, nhưng khi thấy các bạn mình đang bị dòng nước cuốn trôi, đã không ngần ngại nhảy xuống, cứu được 2 bạn. Dũng cảm, chăm ngoan, khiêm tốn, thật thà là những đức tính quí báu được nhiều em thiếu niên, nhi đồng phát huy. Em Nguyễn Trọng Thể, chỉ mới 6 tuổi, nhiều lần nhặt được của rơi, em đều đem trả lại cho người mất. Hành động vô tư trong sáng của em làm cho ai cũng quí mến, cảm phục. Tiêu biểu cho tinh thần vượt lên số phận, chịu khó, ham học của thiếu nhi thời kỳ này phải kể đến tấm gương của em Nguyễn Ngọc Ký (Nam Định). Không may, từ nhỏ Ký đã bị liệt cả hai tay. Không cam chịu số phận, để được đi học như các bạn, Ký tập viết bằng chân. Phải kiên trì khổ luyện Ký mới thực hiện được ước mơ đến trường của mình. Quá trình học tập là những ngày tháng Ký phải nỗ lực vượt qua nhiều vất vả gian nan. Nhiều khi tê cứng cả người, tưởng phải bỏ cuộc. Nhưng với ý chí của một thiếu niên giàu nghị lực, anh đã vượt qua trở thành một học sinh giỏi, tham gia viết văn, làm thơ được thầy, cô yêu quí, bạn bè hết lòng chăm sóc giúp đỡ. Học hết chương trình phổ thông, anh theo học đại học và sau đó trở thành một thầy giáo, một Nhà giáo Ưu tú. Cuộc đời Nguyễn Ngọc Ký là cả một tấm gương sáng, "tàn nhưng không phế" như Bác Hồ đã dạy.

Đánh giá cao những đóng góp của thiếu niên, nhi đồng trong sự nghiệp của toàn dân, tại Hội nghị chính trị đặc biệt do Người triệu tập ngày 27-3-1964, họp ở Hội trường Ba Đình (Hà Nội), khi nhắc đến phong trào "nghìn việc tốt" Bác Hồ đã biểu dương: "Các cháu nhi đồng rất ngoan, rất cố gắng, nhiều cháu đã cứu bạn trong cơn nguy hiểm, nhiều cháu thật thà đem trả của rơi, thi đua giúp đỡ nhau làm nghìn việc tốt".

Những năm từ 1960 đến 1964, cách mạng miền Nam Việt Nam có những bước chuyển biến mới. Sau cao trào đồng khởi làm lay chuyển bộ máy thống trị của đế quốc Mỹ và bè lũ tay sai, Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam ra đời đảm nhận sứ mệnh lịch sử tổ chức cuộc kháng chiến chống Mỹ của nhân dân miền Nam. Trong lúc đó đế quốc Mỹ, bị thất bại trong chiến lược "Chiến tranh đơn phương" đã đẩy cuộc chiến tranh lên một bước mới, thực hiện chiến lược "Chiến tranh đặc biệt" chống phá cuộc đấu tranh giải phóng của nhân dân ta ngày càng quyết liệt. Chúng lấy quân đội nguỵ, với trang bị vũ khí, kỹ thuật hiện đại của Mỹ làm lực lượng chủ yếu của cuộc chiến; coi bình định, dồn dân lập ấp chiến lược là xương sống của chế độ, thực hiện mục tiêu "tát nước, bắt cá", lùng bắt cán bộ, đảng viên cộng sản, tiêu diệt các cơ sở cách mạng, triệt phá tận gốc phong trào đấu tranh của quần chúng nhân dân, bóp chết từ trong trứng các cuộc nổi dậy của quần chúng cách mạng.

Phong trào thiếu nhi của các tỉnh miền Nam thời kỳ này càng trở nên khó khăn, phức tạp. Mặc dù sau ngày Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam ra đời, các tổ chức quần chúng của Mặt trận, như Hội Thanh niên Giải phóng, cũng đã hình thành, trực tiếp tổ chức đối tượng của mình tham gia tích cực vào cuộc đấu tranh chống chế độ tàn bạo của Mỹ và Nguỵ quyền tay sai, trong đó có cả tổ chức Thiếu niên Giải phóng. Nhưng do kẻ địch dùng nhiều thủ đoạn nham hiểm, xảo quyệt, ở nhiều địa phương phong trào quần chúng phần lớn đều có những tổn thất. Nhất là ở những vùng kẻ địch tập trung tiến hành dồn dân lập ấp chiến lược. Nhiều tổ chức vừa được lập ra chưa kịp bắt tay vào hoạt động đã bị đánh phá, phải lập đi lập lại nhiều lần. Nhiều em thiếu nhi đã bị địch bắt bỏ tù, bị đánh đập hành hạ, thậm chí bị bắn giết hết sức dã man. Trại tù nữ ở Qui Nhơn (Bình Định), có cả nhiều em thiếu nữ cũng bị bắt giam cùng các má, các chị. Trại tù binh Phú Quốc có trên 10 ngàn người, phần lớn là bộ đội, du kích, cũng có trên 20 em thiếu nhi từ 13-15 tuổi bị bắt giam...

Cuộc đấu tranh của thiếu niên, nhi đồng các tỉnh miền Nam thời kỳ này cũng như cuộc đấu tranh của đồng bào miền Nam với chế độ tàn bạo của Mỹ và Nguỵ quyền tay sai diễn ra vô cùng khốc liệt. Tại trại tù Qui Nhơn, kẻ địch thường bắt các nữ tù nhân mỗi buổi sáng phải tập trung trong sân để chào cờ của chúng, nhằm hạ uy thế các chiến sĩ tù binh. Mặc dù bị chúng dùng dùi cui, báng súng, hơi cay, vôi bột... để buộc chị em phải ra sân chào cờ, nhưng đa số chị em vẫn không chịu khuất phục, không chào cờ của chúng. Để răn đe, chúng đã nghĩ ra một cách đối phó thâm độc. Lợi dụng trại giam đặt giữa cồn cát không cây cối, chúng lấy hai tấm tôn đặt trên cát, quây kẽm gai xung quanh thành một nơi biệt giam, bắt 2 nữ tù binh trên 50 tuổi và 3 em nhỏ nhất từ 12-13 tuổi nhốt vào đó, với điều kiện nếu chịu chào cờ mới được thả ra. Trời nắng như đổ lửa. Hai tấm tôn bị nung nóng lên như chảo rang, còn cát bị hun nóng bốc hơi phả lên hầm hập. Mỗi ngày chúng chỉ cho mỗi người một ly nước nhỏ, như trêu ngươi, làm cho cơn khát của các má, các em nhỏ càng thêm cực. Tuy vậy vẫn không một ai chịu khuất phục. Các em nhỏ ban ngày bị nắng nóng mệt lả, có lúc ngất xỉu, nhưng đêm đến, tỉnh táo các em lại ngước lên trời dõi theo sao Mai, ngôi sao Bắc Đẩu, hướng ra miền Bắc, kể cho nhau nghe chuyện Bác Hồ, cùng nhau hát những bài hát ca ngợi Bác. Có lúc các em còn hát những bài hát địch vận, đọc những bài ca dao ca ngợi quê hương... Cuộc đấu tranh kéo dài mấy ngày liền. Cuối cùng kẻ địch phải chịu thua tinh thần kiên cường của các má, các em, phải trả họ trở về các trại giam. Cuộc đấu tranh chống chào cờ của trại giam nữ tù binh Qui Nhơn thắng lợi, đã gây tiếng vang lớn, lan đến các tỉnh, các thành phố, cổ vũ tinh thần đấu tranh của các tầng lớp nhân dân trong cuộc đấu tranh sinh tử với quân thù.

Càng trong gian khổ, ác liệt thiếu niên, nhi đồng các tỉnh, thành phố miền Nam càng tỏ ra vô cùng gan dạ và thông minh tài trí. Không ít cán bộ hoạt động trong lòng địch, ở vùng tranh chấp, nhất là trong những thời điểm địch khủng bố gắt gao, nhiều lần thoát được vòng nguy hiểm chính là nhờ sự mưu trí của các em. Trong đó không ít lần, gặp trường hợp kẻ địch xuất hiện bất ngờ, người lớn cũng phải lúng túng. Chính lúc đó các em đã xuất hiện, nhanh trí gỡ rối, giúp cán bộ thoát được ra khỏi vòng vây.

Anh Năm Thạnh, Bí thư Tỉnh Đoàn Rạch Giá, được điều động về vùng biên giới Hà Tiên móc nối cơ sở, gây dựng phong trào. Một hôm ghé lại nhà má Tám là cơ sở anh thường qua lại. Chưa kịp uống ly nước, đã có tin bọn lính trên bót đang xuống, anh Năm chỉ kịp lánh vào buồng vợ chồng người con trai của má thì chúng đã ập tới sân. Một tên lính không rõ vì sao đến ngay chiếc võng treo ở cửa buồng, vốn thường ngày chị con dâu má vẫn nằm ru con ngủ. Hắn không nói một lời, tựa cây súng vào vách và nằm vào võng. Tình huống thật bất ngờ, khó xử. Má Tám lúng túng không biết tính thế nào. Thấy chị con dâu đang bế con, má vội đi đến đỡ cháu, véo mạnh vào đùi làm nó khóc ré lên. Vừa bế vừa nựng, má đi tới cửa buồng, nói với tên lính cho má xin võng để ru cháu ngủ. Đuổi được tên lính ra khỏi cửa buồng, nhưng vẫn không thể đưa anh Năm ra khỏi nhà! Má tính mãi vẫn không tìm được cách an toàn. Bỗng thấy một sắp nhỏ chăn bò kéo nhau vào sân, tranh nhau xin má Tám mấy trái xoài để ăn cho đã khát. Má Tám hiểu ý, bảo lũ trẻ hái nhiều xoài cho cả bọn lính ăn chơi. Thừa lúc bọn lính đang mải ăn xoài, 2 em nhỏ lẻn vào buồng đưa cho anh Năm chiếc nón cũ và chiếc roi xua bò, dẫn anh đi lối sau nhà ra đồng, cùng 2 em lùa đàn bò qua ruộng sang thôn bên.

Những việc làm mưu trí, dũng cảm của thiếu niên, nhi đồng miền Nam đã góp phần giải thoát nhiều cô, chú cán bộ, bộ đội. Em Cựu con má Hiệp ở xóm Hố Long (Hưng Thượng - La Vang) nhờ biết cách lừa địch đã bảo vệ được hầm bí mật đang che giấu cán bộ trong nhà; em Hồ Văn Thanh (Đinh Thanh), ở miền núi Trà Bồng, mới 9 tuổi, vẫn đánh lừa được bọn lính ra khỏi làng báo tin cho Ban Thường vụ Tỉnh ủy thoát khỏi vòng vây của chúng. Chính cô Ba Định (bà Nguyễn Thị Định, Phó Tư lệnh Quân giải phóng miền Nam những năm kháng chiến chống Mỹ, sau này là Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam), khi còn là Phó Bí thư Tỉnh ủy Bến Tre, cũng đã có lần thoát khỏi vòng nguy hiểm, nhờ sự mưu trí của một em bé gái 13 tuổi. Lần đó cô Ba Định về Phước Thạnh công tác, đến một gia đình cơ sở bên kinh An Hòa. Khi nhà đi làm vắng, chỉ để 2 chị em ở lại trông nhà, thì bọn lính bất ngờ ập đến. Cô Ba Định vội thu xếp bòng, nhảy xuống hầm bí mật. Không may trời mưa suốt đêm, hầm đầy nước. Khi cô nhảy xuống làm nước bắn tung tóe lên miệng hầm, rất dễ bị lộ. Nhưng khi bọn lính kéo đến, chính em gái tên Thành của gia đình đã như vô ý làm bể nồi tấm, làm nước lênh láng khắp nhà. Tốp lính vô nhà thấy em đang thu dọn cái nồi bể và rầy la em, chỉ ngó lơ một lúc rồi bỏ đi.

Tinh thần gan dạ của thiếu niên, nhi đồng miền Nam làm chính kẻ địch cũng phải chùn tay. Một lần do bọn chiêu hồi chỉ điểm, bọn địch hùng hổ kéo đến vây chặt một gia đình cơ sở ở Long An. Chúng sục sạo khắp nhà tìm hầm bí mật. Cả nhà đi làm vắng, chỉ có 3 chị em ở nhà trông nhà. Chị lớn 14 tuổi, em trai thứ hai 12 tuổi, em út mới lên 8 tuổi. Sục sạo khắp nơi không tìm thấy hầm bí mật, chúng quay sang tra khảo các em. Đầu tiên, chúng gạn hỏi em gái lớn. Thấy em một mực không khai báo. Chúng đánh em ngất xỉu, em vẫn nói không biết, không có hầm trong nhà. Đến lượt em trai, chúng dùng bao bố trùm kín đầu dìm xuống nước. Em chết đi sống lại nhiều lần. Chúng lột hết quần áo, để em trần truồng, trói lại, đem phơi ra giữa trời mưa, vẫn không khai thác được ở em nửa lời. Với em nhỏ 8 tuổi, chúng dùng thủ đoạn mua chuộc, cho tiền, cho bánh kẹo, dỗ em chỉ hầm bí mật cho chúng, em cũng chỉ lắc đầu. Hết gần cả ngày không kết quả, chúng đành bỏ cuộc. Khi các anh, chị du kích ở dưới hầm được cứu thoát, hỏi các em vì sao bị đánh đau như thế vẫn không khai báo các em đã trả lời một cách thật hồn nhiên:

- Ba má, các anh, các chị dạy chúng em chết thì chết chứ không được khai với địch điều gì. Càng khai chỉ tổ làm chúng càng tra khảo. Rồi chúng sẽ bắt các anh các chị, lại còn đốt nhà nữa. Chúng đốt mất nhà thì lấy đâu nhà cho bà ở, chúng bắt mất các anh các chị thì lấy ai đánh Mỹ...

Được tổ chức hướng dẫn, thiếu niên, nhi đồng ở các địa phương trên toàn miền Nam những năm kháng chiến chống Mỹ ngày càng đóng góp nhiều công sức tích cực tham gia trong mọi phương thức đấu tranh của nhân dân. Trong phong trào đấu tranh chính trị rộng khắp, hàng ngàn em thiếu nữ đã tham gia đội quân tóc dài sát cánh cùng các má, các chị trong các cuộc xuống đường, trở thành những mũi xung kích trong các cuộc đấu tranh. Trong nhiều trường hợp, các em tỏ ra vô cùng mưu trí.

Sự mưu trí đôi khi mang tính "trẻ con" của các em đã mang lại những hiệu quả bất ngờ. ở Cao Lãnh (Đồng Tháp), năm 1954, trước khi tập kết ra miền Bắc theo tinh thần Hiệp định Giơnevơ, bộ đội và nhân dân địa phương đã tổ chức xây mộ cụ Phó Bảng Nguyễn Sinh Sắc, thân sinh ra Bác Hồ. Khi chiếm đóng Cao Lãnh, Ngô Đình Diệm lấy cớ cụ Phó Bảng là quan đồng liêu trong triều đình phong kiến với cha hắn, định cho bốc mộ cụ đi nơi khác, thực chất là muốn phá bỏ mộ cụ, xóa bỏ hình ảnh người sĩ phu yêu nước Nguyễn Sinh Sắc trong lòng nhân dân Cao Lãnh, cũng như nhân dân toàn miền Nam. Nhân dân đấu tranh quyết liệt, buộc chúng phải huỷ bỏ mưu đồ đen tối. Để bảo vệ phần mộ thân sinh ra Bác Hồ, thiếu nhi Cao Lãnh đã mượn danh nghĩa Đoàn thiếu nhi Phật tử của chùa trong đó có thờ bài vị cụ Phó Bảng để đấu tranh đòi được chăm sóc, bảo vệ mộ cụ. Ngày mồng 1, ngày rằm, ngày Tết các em đều tổ chức đến viếng mộ cụ Nguyễn Sinh Sắc, hương khói phụng thờ chu đáo, không để kẻ địch xâm phạm đến phần mộ của cụ.

Các em thiếu nhi người dân tộc ở Tây Nguyên cũng có cách riêng để đấu tranh vạch rõ bộ mặt thật của bè lũ tay sai phản dân hại nước. Một lần bọn lính trên đồn bắt dân làng vào rừng chặt lồ ô đan thành tấm phên dựng lập ấp chiến lược. Chúng đem ảnh Ngô Đình Diệm dán vào tấm phên để dân làng ra vào chiêm ngưỡng Ngô Tổng thống. Không ngờ ngay sáng hôm sau ảnh Ngô Tổng thống đã bị xô lệch, mắt bị chọc thủng, con ngươi bị nhét đầy đất, mặt bị bôi nhem nhuốc. Tên đồn trưởng tức tối, bắt dân làng lại, dọa sẽ mổ bụng moi gan kẻ nào dám chọc mù mắt cụ Ngô. Không một ai lên tiếng. Nó đổi giọng hứa khoan hồng cho người phạm tội, vẫn không một ai nhúc nhích. Tên đồn trưởng quay sang hỏi các em thiếu nhi có mặt, nếu chỉ ra người phạm tội sẽ được thưởng. Từ trong đám đông dân làng, bỗng bé Tu bước ra. Tên đồn trưởng mừng ra mặt. Không ngờ bé Tu lại nhận chính mình đã chọc thủng mắt Ngô Tổng thống với một lý lẽ thật ngây ngô: vì em không biết người trong ảnh là ai. Khi em đến đây chơi, cái ông trong ảnh cứ nhìn em chòng chọc. Bảo không được nhìn mà nó cứ nhìn, nên em tức quá mới chọc cho nó mù mắt để nó chừa cái tật nhìn người khác đi! Nghe vậy, tên đồn trưởng cứ cứng cả họng. Còn dân làng thì hả lòng, hả dạ.